Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.2006, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. apríl 2006
Tilnefningar til
þýðingaverðlauna
Íslensku þýðingaverðlaunin verða afhent í annað sinn á morgun, Degi bókarinnar 23. apríl.
Forseti Íslands, Ólafur Ragnar Grímsson, mun afhenda verðlaunin við athöfn á Gljúfrasteini.
Bandalag þýðenda og túlka hefur tilnefnt fimm höfunda til verðlaunanna fyrir markverð þýð-
ingarverk. Hér er fjallað um þessar bækur.
Suður-afrískar bókmenntir
á íslensku eru sjaldséðar og
því eru þýðingar Rúnars
Helga Vignissonar á verk-
um Coetzees sérstakt fagn-
aðarefni. Barndómur er
fyrri bókin af tveimur þar
sem þessi óvenjulegi höf-
undur bregður upp svip-
myndum úr æsku sinni, en
þótt um endurminningar sé
að ræða er hér lítið um ein-
lægni eða hlýju. Hjá Coetzee er heimur bernsk-
unnar fjarrænn og kuldalegur. Sálarlíf aðal-
persónunnar og
samsömunarvandinn eru
þungamiðja sögunnar; hinn
ungi Coetzee veit að hann er
öðruvísi en aðrir og vill varðveita sérstöðu sína,
en er um leið síhræddur við að skera sig úr
fjöldanum. Á því skeiði sem Barndómur spann-
ar er hann 10–13 ára gamall. Vaknandi kynhvöt
og blendin afstaða til foreldranna er meðal þess
sem mótar drenginn. Saman við þessa persónu-
legu togstreitu blandast svo lýsingar á grimmi-
legum raunveruleika Suður-Afríku á eftirstríðs-
árunum, þegar aðskilnaðarstefnunni vex fiskur
um hrygg. Í Barndómi felst styrkur Coetzees,
líkt og víða annars staðar, í skörun hins sálræna
og þess pólitíska.
Að minnsta kosti tvö vandamál virðast hafa
blasað við þegar hugað er að því starfi sem Rún-
ar Helgi hefur unnið með þýðingu sinni. Hið
fyrra er sá skýri og hlutlægi stíll sem er að-
alsmerki frumtextans. Boyhood er sérlega að-
gengilegt verk, og einfaldleikann er jafnan erf-
itt að færa á milli tungumála án þess að detta
niður í flatneskju. Þýðandanum tekst oftast að
rata rétta leið, íslenski textinn er grípandi þótt
stundum hafi mér þótt hann mega ganga enn
lengra í látleysisáttina. Hluta af því má eflaust
skýra út frá frásagnaraðferðinni. Sagan er sögð
í 3. persónu, aðalpersónan er yfirleitt ekki köll-
uð annað en „hann“, og fyrir vikið verður text-
inn stundum eilítið þyngri á sér á íslenskunni en
frummálinu, flækjurnar stundum meiri eins og í
þessum dæmum: „Mest af öllu fer þó lyktin af
föður hans í hann“ („Most of all he hates the
way his father smells“); „… móðir hans tekur
honum vara fyrir að eiga nokkuð saman við
bræðurna að sælda“ („… his mother warns him
to have no contact with them“). Ekki eru þessi
atriði þó svo mörg eða veigamikil að þau stingi í
augu.
Síðara vandamálið sem hlýtur að fylgja því að
þýða Boyhood er sú sjálfsvísunarvídd sem í
textanum er fólgin – sjálft tungumálið er við-
fangsefni í vissum köflum verksins. Sagan ger-
ist vitanlega í landi þar sem tvö tungumál eru
töluð, enska og afrikaans. Persónur bókarinnar
tala annað þessara mála eða bæði, og samspilið
á milli málanna tveggja kemur talsvert við sögu.
Enn fremur er það háttur hins innhverfa
drengs sem er í aðalhlutverki að finna til skyn-
sambands við tungumálið – hann hefur tilfinn-
ingalega sýn á orðin og ljær þeim persónuleika
eftir hljómi þeirra. Fyrir honum er sérhver
stafur gæddur tilteknum áhrifum. Svona ná-
kvæm skoðun er auðvitað illþýðanleg, og í stöku
tilviki hefur þýðandinn þurft að sigla fram hjá
henni: Hvernig tengjast gat-orðin, þessi þungu
og dimmu kokhljóð, kynlífi með sínum seiðandi
hljóðum?“ („What have the gat-words, so heavy
and guttural and black, to do with sex, with its
softly inviting s and its mysterious final x?“)_
Þýðing Rúnars Helga Vignissonar á Barn-
dómi er jöfn og vönduð, og gædd sterku heild-
arsamræmi. Í eftirmála er svo hið sögulega
samhengi verksins skýrt í stuttu máli, m.a. með
tilvísun til tölvupósta frá Coetzee sjálfum. Að
því leyti má jafnvel segja að þessi íslenska gerð
sögunnar fari fram úr flestum útgáfum á frum-
málinu.
Rúnar Helgi
Vignisson
J.M. Coetzee: Barndómur. Bjartur, 2005.
Rúnar Helgi Vignisson þýddi.
Eftir Hjalta Snæ
Ægisson
hsae@hi.is
Sterkt
heildarsamræmi
Í ljóðinu „Dagur fyrirboða“
eftir Stanley Kunitz segir
svo, í þýðingu Hallbergs
Hallmundssonar: „Bein mín
eru heimafólk í hreysi / sem
hímir við lágan eld / og bíður
eftir óvissu merki þess / að
áfram skuli haldið göngunni
löngu.“ Og í ljóði sem nefn-
ist „Báturinn langi“ má lesa
hugleiðingu manns um að
fljóta á báti burt frá landi,
ástvinum og ýmsum byrðum, „eins og hann
vissi ekki / að hann elskaði jörð-
ina svo heitt / að hann vildi helst
una þar að eilífu“. Eftir höfund
þessara lína liggur mikill vitn-
isburður um ást hans á jörðinni og nánasta um-
hverfi og fólki, og hann á langa göngu að baki,
því hann er fæddur árið 1905 og er enn á lífi að
því er ég best veit og verður því 101 árs í sumar.
Ekki eru nema sex ár síðan hann birti úrval
ljóða frá ferli sínum og segir þar í formála: „Ég
þreytist aldrei á fuglasöng og himninum og
veðrinu.“ Sama ár varð hann lárviðarskáld
Bandaríkjanna (2000–2001). Hann öðlaðist ekki
viðurkenningu fyrr en eftir fimmtugt en raunar
vilja ýmsir meina að bestu ljóð hans séu ort eftir
sjötugt.
Það er fagnaðarefni að nú skuli út komið úr-
val ljóða eftir þetta frábæra bandaríska ljóð-
skáld. Hallberg Hallmundsson þýðir og gefur
út þetta kver sem nefnist Báturinn langi og
fleiri ljóð. Hallberg hefur lengi fengist við þýð-
ingar úr íslensku á ensku, en hefur einnig birt
frumortan skáldskap og á síðustu 15 árum eða
svo hefur hann birt allmörg rit með íslenskum
þýðingum sínum á ljóðum ýmissa góðra skálda.
Þetta grasrótarstarf hefur hann unnið hávaða-
lítið og á eigin spýtur. Sé einhver hættumerki
að sjá í íslenskri ljóðagerð, er það helst í fæð
þýðinga á síðustu árum, þar á meðal þýðinga á
nýlegri ljóðlist úr tungumálum nær og fjær.
Slíkt efni er kannski ekki söluvænlegt til
skemmri tíma, en gleðilegt er að til séu þeir sem
láta markaðslögmálin ekki stöðva sig í viðleitni
til að snúa erlendri nútímaljóðlist á íslensku og
koma þýðingunum á framfæri.
Hallberg þýðir hér 18 ljóð eftir Kunitz og
flest eru þau frá síðari hluta ævinnar, þegar
hann getur litið um öxl og horft yfir nokkur ævi-
skeið og sagt: „Ég hef farið um margar ævir, /
sumar þeirra mínar eigin, / og ég er ekki sá sem
ég var, / þó að eitthvert lögmál verundarinnar /
vari og ég reyni eftir megni / að hvika ekki frá
því.“ Svo segir í kunnu ljóði, „The Layers“, eða
„Lögin“. Í ljóðunum er leitað til ýmissa skeiða
eða „laga“ lífsins; þannig ræða móðir og faðir
skáldsins saman í hugskoti þess, þótt faðirinn
hafi fyrirfarið sér áður en skáldið fæddist. Og
kverinu lýkur með ljóðinu „Snertu mig“ frá
1995, ljóði sem oft hefur verið dásamað og rétti-
lega. Þar yrkir Kunitz til konu sinnar og fjöru-
tíu ára þeirra saman. Hann undrast lífsmagnið
sem oft fer dult en knýr okkur þó áfram – en
það berst ekki síst til okkar við snertingu.
Snertingar
Hallberg
Hallmundsson
Stanley Kunitz: Báturinn langi. Brú, 2005.
Hallberg Hallmundsson þýddi.
Eftir Ástráð
Eysteinsson
astra@hi.is
Kertin brenna niður er seið-
andi skáldsaga. Hún dregur
lesandann inn í heim hinnar
horfnu Mið-Evrópu í gegn-
um minningar gamals hers-
höfðingja. Þessi horfni
heimur sem um leið spannar
lífshlaup hershöfðingjans
líður hjá í lýsingu sem er í
senn angurvær og full eft-
irsjár í tvennum skilningi:
Eftirsjár eftir horfnum heimi og iðrunar yfir því
sem ekki verður breytt.
Minningar hershöfðingj-
ans eru engar venjulegar
minningar. Í meira en fjörutíu ár hefur hann
beðið þeirrar stundar sem bókin segir frá –
heimsóknar gamals vinar síns sem hafði yfirgef-
ið hann. Brottför vinarins hafði verið óvænt og
skyndileg en átti þó, þegar öllu var á botninn
hvolft, sínar augljósu ástæður. Þeim kynnumst
við í bókinni í samtali mannanna tveggja sem þó
er varla neitt samtal, heldur fyrst og fremst ein-
ræður hershöfðingjans. Þriðja aðalpersóna sög-
unnar er fjarstödd, löngu látin eiginkona hers-
höfðingjans, en leikur þó lykilhlutverk í
sambandi mannanna tveggja.
Þýðing Hjalta Kristgeirssonar fangar vel
hugblæ sem stöðugt kitlar lesandann með
óræðum tilvísunum, hálfsögðum hugsunum og
hnitmiðuðum mannlýsingum. Frásögn bók-
arinnar er annarsvegar lýsing á umhverfi og
uppvexti hershöfðingjans og vinar hans, hins-
vegar einræður hershöfðingjans. Þær leiða
smátt og smátt í ljós hinn ógnvænlega sannleika
sem hefur í rauninni stjórnað lífi beggja frá því
að leiðir skildi. Texti almennu frásagnarinnar er
þó betur heppnaður en einræður hershöfðingj-
ans. Hin stífa formfesta sem greinilega kemur
fram máli hans verður ofurlítið óeðlileg á ís-
lenskunni, en hún kann að vera það á öðrum
tungumálum líka.
Hershöfðinginn er opinn, hreinskiptinn karl-
maður sem fetar braut herþjónustu og her-
mennsku vegna þess að það er honum nátt-
úrlegt. Vinurinn aftur á móti er dulur, fíngerður
og listrænn maður sem hefur gengið í herskóla
og sinnt herþjónustu framan af ævi vegna þess
að honum var þröngvað til þess. Hershöfðing-
inn lifir á yngri árum hinu dæmigerða lífi auð-
mannssonarins, vinurinn þolir fátækt sem
krefst þess að hafna stöðugt þeim lífsstíl sem
honum stendur þó til boða vegna náinnar vin-
áttu þeirra tveggja.
Þegar upp er staðið hafa vinirnir tveir, þrátt
fyrir að eyða næstum öllum stundum saman, lif-
að í ólíkum heimum. Allt þetta hefur hershöfð-
inginn haft drjúgan tíma til að hugleiða og öðl-
ast vissan skilning á. Öll sagan er mjög
nákvæmlega tímasett og árin 40 eru um leið
fyrstu 40 ár síðustu aldar. Bókin er skrifuð á ná-
kvæmlega sama tíma og hin þekkta sjálfs-
ævisaga Stefans Zweig, Veröld sem var, og hún
sprettur úr svipuðum jarðvegi: Ógnarinnar
gagnvart ragnarökum heimsstyrjaldarinnar
síðari og eftirsjárinnar eftir þeim heimi sem
heimsstyrjöldin fyrri lagði í rúst.
Hjalti Kristgeirsson
Eftir Jón Ólafsson
jonolafs@bifrost.is
Blik af
horfnum heimi
Sándor Márai: Kertin brenna niður. Mál og
menning, 2005. Hjalti Kristgeirsson þýddi.
Ætli chileska skáldið Pablo
Neruda sé ekki best kynnta
erlenda skáldið á íslenskum
bókamarkaði undanfarinn
áratug, ég man alla vega
ekki eftir öðru erlendu ljóð-
skáldi með þrjár bækur hjá
þremur forlögum í með-
förum þriggja þýðenda.
Þessi skyndilegi fram-
gangur Pablo gamla væri
nánast óskiljanlegur nema
af því að hin atorkusama Guðrún H. Tulinius
kemur að tveimur þessara bóka: hún sá um orð-
rétta neðanmálsþýðingu í tví-
tyngdri útgáfu á Tuttugu ljóð um
ást og einn örvæntingarsöng sem
Karl Guðmundsson þýddi á
bundið mál í megintexta og nú er
hún ein síns liðs í tvítyngdri útgáfu á ljóðaflokk-
inum Hæðir Machu Picchu sem tilnefnd er til
Íslensku þýðingarverðlaunanna í ár.
Bókin er glæsileg í öllum frágangi, fallega
hönnuð af Snæfríði Þorsteins, með myndum
eftir tvo myndlistarmenn, Rebekku Rán Sam-
per og Antonio Hervás Amezcua, pappírinn fal-
legur og það loftar vel um ljóðin. Það hefur
aldrei skipt meira máli en nú að bók sé fallegur
gripur og hér er farið alla leið, bókinni fylgir
meira að segja DVD-diskur með kvikmynd um
ferðalag þýðandans til inkaborgarinnar fornu,
Machu Picchu, sömu leið og Pablo Neruda fór
árið 1943, liðlega fertugur að aldri. Og svo er
formáli skrifaður af sjálfri Isabel Allende.
Þótt Hæðir Machu Picchu hafi áður verið
gefið út sér á bók er flokkurinn í raun hluti af
stærra verki, hann er annar kafli stórvirkisins
Allsherjarsöngur (Canto General) sem Pablo
Neruda orti að stórum hluta á fjórtán mánaða
tímabili, frá ársbyrjun 1949, í felum og á stöð-
ugum flótta undan ofsóknum yfirvalda sem í
stjórnmálaumróti þess tíma ætluðu að ákæra
hann fyrir drottinsvik. Hann vann í fyrsta sinn
á ævinni sex til átta tíma á dag við að yrkja og
kom köflunum jafnóðum í hendur vina sinna til
afritunar og til að frumritið bjargaðist ef illa
færi. Neruda hafði þess vegna enga yfirsýn yfir
það hve tröllaukin bókin var að vöxtum fyrr en
nokkrum dögum áður en hann flúði frá Chile.
Hæðir Machu Picchu er ort nokkrum árum áð-
ur en þetta var og ljóðaflokkurinn, eða sú upp-
lifun sem liggur honum til grundvallar, er
kannski einn hornsteinn þessa mikla verks sem
hann hófst handa við upp úr 1940, þá sem ljóða-
bálk um Chile, en lauk við sem allsherjarsöng
heillar álfu: verkið fjallar um landslag, náttúru,
gróður, sögu, mannlíf og hversdagsleika Róm-
önsku Ameríku, og um stórmenni og smámenni
úr fortíð og samtíma. Um allt þetta yrkir skáld-
ið persónulega og hikar ekki við að gera sjálfan
sig og ævi sína að hluta af heildarmyndinni.
Þannig sýnir Hæðir Machu Picchu yfirgefna
steinborg inkanna sem uppsprettu andlegrar
uppljómunar sem setur hina nýju Ameríkusýn
Neruda í samhengi við fyrri verk hans, sem
höfðu þróast að myrku, kröftugu ljóðmáli og
nístandi bölsýni. Í þeirri deiglu mótaðist
Neruda sem skáld en hristi síðan af sér þá inn-
hverfu lífssýn sem hann hafði spunnið utan um
sig af miklu listfengi og opnaði þess í stað faðm-
inn fyrir voninni, sem í hans tilfelli tók á sig
mynd kommúnismans, og heiminum, sem hann
tók að lofsyngja, yrkja upp á nýtt. Þetta ferli
endurspeglast í Hæðum Machu Picchu, ferða-
lagið upp í fjöllin til hinnar yfirgefnu borgar er
um leið ferðalag skáldsins frá sjálfhverfri ein-
angrun nútímalegs dauðalífs: í Machu Picchu,
mannlausri borg hinna dauðu, sér hann sigur
andans yfir efninu eða mannsins yfir dauð-
anum, stóra dauðanum sem smækkar hann
ekki.
Það er alltaf sérkennileg reynsla að lesa tví-
tyngdar útgáfur ef maður þykist skilja bæði
mál frumtexta og þýðingar. Hér mætir þungur
dáleiðandi hvinurinn í lýrísku mælskuflæði
Neruda mjóróma, skrykkjóttari rödd þýðing-
arinnar sem leyfir sér ekki að láta merkinguna
sökkva í löðrandi flaum hljómsins: öllu er haldið
til skila, allt þarf að leysa og textarnir tveir
syngja ómstríðan tvísöng í tvennum skilningi
tungumáls og nálgunar, lýsa hvor annan upp.
Hæðir Machu Picchu er ekki einfalt kvæði og
alls ekki auðvelt að þýða það. Hafi Guðrún H.
Tulinius þökk fyrir að færa okkur kvæðið á ís-
lensku í þessum glæsilega búningi.
Tvísöngur um
steinborg
Guðrún H. Tulinius
Pablo Neruda: Hæðir Machu Picchu. Prox-
ima, 2005. Guðrún H. Tulinius þýddi.
Eftir Jón Hall
Stefánsson
jon_hallur-
@yahoo.com
Þegar við sem lesendur og
áhorfendur í vestrænum
samfélögum leggjum okkur
aftur í sófann og heyrum
fréttir af stríðshrjáðu landi
vantar eflaust oftar en ekki
uppá raunveruleikateng-
ingu við það líf og þá
menningu sem um ræðir.
Okkar eigin mennska á það
jafnvel til að hverfa vegna
fjarlægðar og þátttöku-
leysis. Skáldskapurinn er mögulegur miðill til
nálægðar líkt og Flugdreka-
hlauparinn eftir Khaled Hos-
seini sýnir. Amir, söguhetja
skáldsögunnar, rekur upp-
vöxt sinn og lífssögu sem
þráð í pólitískri harmsögu hinnar afgönsku
þjóðar yfir meira en þrjátíu ár af valdníðslu
og stjórnarfarslegri kúgun.
Amir elst upp í Wazir Akbar Khan í norð-
urhluta Kabúl í Afganistan. Hann segir per-
sónulega sögu sína frá fæðingu 1963 þegar
enn ríkti friður í Afganistan, fyrir tíma
stjórnarbyltinga, á borð við innrás Sovét-
manna í apríl 1978, sem markaði upphaf
harmleiks hinnar afgönsku þjóðar, og allt til
valdníðslu talíbana. Saga Amirs fjallar um
sammannlega þætti, um það að vera mann-
eskja í ójöfnum og grimmum heimi þar sem
illskan er raunverulegt afl og mikilvægi ástar
og fyrirgefningar verður að aðalatriði. Amir
og Hassan eru vinir frá fæðingu, allt þar til
hræðilegur atburður í lífi þeirra beggja
sundrar þeim. Sögu þeirra er þó ekki lokið og
Amir flæmist ásamt baba – föður sínum frá
Afganistan til Bandaríkjanna og hefur þar líf
innflytjandans. Fortíðin er þó ávallt ljóslif-
andi í huga Amirs og í seinni hluta sögunnar
fer hann aftur á heimaslóðir að hitta fyrir
upphaf sögu sinnar og sannleika örlaganna –
en ekki borgar sig að ljóstra of miklu upp um
framvinduna.
Frásögnin er blátt áfram og einlæg, sem
gefur lesanda merki um að vakna úr sínu
vestræna roti. Höfundur notar persónulega
reynslu í bland við skáldskap sem og sögu-
legar skýringar þar sem persneskan verður
leiðarminni inn í hulinn afganskan heim.
Anna María Hilmarsdóttir þýðir Flug-
drekahlauparann úr ensku, sem er frum-
málið, yfir á mjög skýra og flæðandi íslensku.
Hér mætti því tala um tvöfalda þýðingu þar
sem höfundur jafnt sem þýðandi lýsa upp
ástand menningarheims út frá sammann-
legum tilfinningum, þar sem þörf er á skiln-
ingi og bakhshesh – fyrirgefningu. Þessi ep-
íska stórsaga er víðfeðm en frásagnarformið
þó nokkuð formúlukennt og melódramatískt á
köflum. Þrátt fyrir slíkar tiktúrur eru skrifin
sláandi mikilvæg og efniviðurinn sterkur
þráður sem birtir lifandi sýn inn í þann menn-
ingarheim sem fréttir fjölmiðlanna geta ekki
veitt okkur nema að litlu leyti.
Þörf á fyrirgefn-
ingu – bakhshesh
Khaled Hosseini: Flugdrekahlauparinn. JPV-
útgáfa, 2005. Anna María Hilmarsdóttir þýddi.
Eftir Soffíu
Bjarnadóttur
matarsodi-
@hotmail.com
Anna María
Hilmarsdóttir