Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.2006, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. apríl 2006 | 5
brotakennd sem hún er, fremur en forminu
sjálfu.“
Hvernig kemur And Björk of course inn í
þetta? Þar er formið mjög laust og fljótandi.
„Það var meðvituð ákvörðun af minni
hálfu. Ég ákvað einfaldlega að skrifa allt
sem mér fannst áhugavert og skemmtilegt í
samtölum og eintölum þá stundina og
treysta því að þetta kæmi allt heim og sam-
an á endanum. Það var ákveðið að ég myndi
skila þessu sem eins konar púsli til leikstjór-
ans, ósamsettu púsli. Þetta var óskaplega
gaman fyrir mig því ég skrifaði allt sem mér
datt í hug, urmul af texta eingöngu mér til
skemmtunar og smám saman kviknuðu per-
sónurnar í gegnum þetta. En maður sleppur
samt ekki svona auðveldlega frá þessu vegna
þess að samtalið sem höfundurinn skrifar
ekki er samtalið við leikhópinn um verkið
eftir að æfingar eru hafnar. Spurningar eins
og: Hvað áttu við með þessu? Þarf þetta?
Okkur finnst vanta meira af þessu. Okkur
finnst þessi persóna vera í skugganum. Við
áttum okkur ekki á sambandi þessara
tveggja persóna.
Þarna byrjar ballið og ef maður á annað
borð hefur metnað og löngun til að sjá per-
sónum sínum farnast vel þá getur maður
ekki stoppað þarna og sagt við leikhópinn:
Þið sjáið svo bara um þetta og gerið eitt-
hvað skemmtilegt úr þessu! Þetta er flókin
vinna og á endanum varð þetta erfiðasta
leikrit sem ég hafði skrifað.“
Raddir í myrkri
Maður gæti ímyndað sér að leikskáld sem
jafnframt er myndlistarmaður legði mjög
skýr fyrirmæli um myndræna útfærslu verk-
anna. En mín tilfinning gagnvart þér sem
leikritahöfundi er miklu fremur að þú hugsir
nær eingöngu um textann og látir þér nán-
ast í léttu rúmi liggja hvernig sýningin muni
á endanum líta út.
„Ég hef iðulega komið sjálfum mér á
óvart með hvað ég get skrifað mikið fyrir
svið án þess að sjá nokkurn skapaðan hlut
fyrir mér. Í langflestum tilvikum skrifa ég
leikritin í fullkomnu myrkri. Ég sé ekki neitt
en ég heyri raddirnar. Hins vegar þegar ég
skrifa prósa eins og Blíðfinnsbækurnar þá
er ég eingöngu að lýsa hlutum sem ég sé.
Þetta eru allt lýsingar á myndum sem ég
sé fyrir mér ýmist á undan því að ég skrifa
textann eða birtast samhliða því sem ég
skrifa. Ég hef ekkert fyrir því og myndirnar
eru sjálfgefnar. Ég þarf stundum að rýna
betur í myndina, stundum verð ég að snúa
mér við, eða ég sé hreyfingu í grasinu og
veit ekki hvað veldur henni. Ég þarf að at-
huga það betur og ég veit ekki neitt fyrr en
ég sé að þetta er einhver vera sem heitir
Litli sprettur og er að fara að huga að hálf-
dauðri kráku. Ég er manna forvitnastur og
finnst þetta alltaf jafnspennandi.
Þetta er hins vegar algjör andstæða við
leikritaskrifin. Þarna mitt á milli liggur svo
Vasaleikhúsið sem hefur þá sérstöðu að
dekka þetta allt saman.“
Vasaleikhúsið eru eins konar örleikrit sem
þú fluttir á Rás 2 á tímabilinu 1991–1992 og
nutu mikilla vinsælda. Örleikritin komu út á
bók 1992 undir titlinum Engill meðal áhorf-
enda.
„Vasaleikhúsið er ennþá mín biblía og þar
má bókstaflega finna allt sem ég er að fást
við ef vel er að gáð. Þarna get ég séð í hnot-
skurn allar mínar vinnuaðferðir, allt frá því
að skrifa raddir í myrkri og yfir í barokk-
legar lýsingar á heilu leikhúsi þar sem öllu
er lýst mjög myndrænt. Það er í rauninni
mjög sérkennilegt að hafa fengið að kynnast
svona mörgum aðferðum sem eru allar rétt-
ar fyrir mér en þó svo gerólíkar hver ann-
arri. Þetta þýðir hins vegar það að ég legg
upp núorðið upp með nýtt verk algerlega
áhyggjulaus um framvindu þess; ég veit að
það er hægt að finna leiðina að því án þess
að leggja hana niður fyrirfram.
Ég er t.d. núna að byrja á nýju verki og
er ennþá staddur þar sem ég hef ekki hug-
mynd um hvernig verk það verður og ég
veit ekki heldur hvernig það mun skrifast.
Ég hef engar áhyggjur af því vegna þess að
reynslan hefur kennt mér að ég þarf hvorki
að finna neitt nýtt upp né ákveða neitt fyr-
irfram.“
Ertu ekki að lýsa því sem margir ungir og
upprennandi höfundar kikna frammifyrir; að
þeir þurfi að vita í upphafi hvernig verkið
eigi að líta út á endanum?
„Jú, þetta er mjög algengur og alvarlegur
misskilningur. Þetta gerist ekki svona. Mað-
ur byrjar einhvers staðar og vinnur sig
áfram og á endanum stendur maður uppi
með verkið á allt öðrum stað en til stóð. Og
það er spennandi ferðalag. Ég hef reyndar
mjög slæma reynslu af því að fá góðar hug-
myndir. Góð hugmynd er yfirleitt slæm þeg-
ar allt kemur til alls. Gott dæmi er leikrit
sem ég skrifaði fyrir samkeppni sem Borg-
arleikhúsið efndi til fyrir fjórum árum. Leik-
ritið hét frá upphafi Sekt er kennd og var að
mörgu leyti ágætis tilraun og vel að því
staðið af hálfu leikhússins. Ég gerði mér
hins vegar fljótlega grein fyrir því að ég
myndi aldrei ná flugi með verk með svo
snjallan titil. Hann var alltof góður til að ég
gæti skrifað leikrit undir hann. Ég hef ótrú
á snjöllum hugmyndum.“
„Stóra breikið“
Er þetta ekki önnur hlið á því að koma sér
undan því að skrifa „góðan“ texta; vera
gæludýr fagurfræð inganna?
„Mín uppgjöf átti sér stað á árunum 1988–
91 þegar ég gafst upp á því að verða ein-
hvern tíma „góður“ höfundur sem skrifaði
„góðan“ texta líkt og ég hef þegar lýst. Ég
tók þess í stað upp samtöl úr kennslubókum,
enskukennslubókum, og gerði úr þessu leik-
in myndbandsverk; ég hugsaði sem svo að
þetta væri skrifað af kunnáttumanni og ætl-
að milljónum manna og því líklegt að væri
einhver samnefnari í þessu.“
Skemmtileg tenging og kannski er hún
ekki hrein tilviljun að í Maríusögum bregður
fyrir þeim sama samtalsstíl og ensku-
kennslubækur hafa gjarnan og það kallast
aftur á við Sköllóttu söngkonuna eftir Io-
nesco sem leitaði í sama brunninn.
„Mér var reyndar bent á það af Andrési
Sigurvinssyni alllöngu eftir að ég gerði þessi
myndbandsverk að Ionesco hefði sagt frá því
að hann hafði fengið einhvers konar hug-
ljómun af því að lesa tungumálakennslubæk-
ur. Það gladdi mig mjög að heyra þetta, að
annar höfundur hafði farið sömu leið með
góðum árangri.“
Myndbandsverkin voru eiginlega byrjunin
á þínum leiktextaskrifum.
„Já, þetta æxlaðist þannig að Hallgrímur
Helgason, rithöfundur og myndlistarmaður,
sá þessi verk á sýningu hér heima og benti
stjórnendum Rásar tvö á að ég gæti tekið
við af honum með stutt innslög í útvarpið en
hann hafði þá verið með Útvarp Manhattan
við miklar vinsældir og var að hætta. Þetta
varð „stóra breikið“ því þarna fékk ég tæki-
færi til að skrifa vikulega í heilt ár og fá við-
brögð jafnharðan. Þetta var 1991–1992 og
strax um sumarið 1992 var fyrsta sviðs-
verkið komið upp sem var Í tilefni dagsins
sem Pinter-leikhópurinn setti upp undir
stjórn Andrésar Sigurvinssonar. Árið eftir
var Skilaboðaskjóðan frumsýnd og Mar-
íusögur 1995. Eitt kallaði á annað og ég setti
mig aldrei beinlínis í stellingar til að verða
leikritahöfundur. Það gerðist af sjálfu sér og
án þess að ég tæki hlutverkið mjög hátíð-
lega.“
Það hefur verið talað um að styrkur þinn
liggi í að skrifa samtöl. Ertu sáttur við þá
fullyrðingu?
„Já, ég reynist alltaf eiga mjög auðvelt
með að skrifa samtöl þannig að þau fljóti
vel, séu trúverðug og persónurnar kvikni
skýrt í gegnum sína tjáningu án þess að ver-
ið sé að búa til augljósan stíl eða talsmáta
fyrir þær. Ég þakka það ekki síst móður
minni sem hefur einstaka frásagnargáfu og
kenndi mér öðru fremur að veita fólki at-
hygli. Ekki bara talsmátanum en líka fasi,
hreyfingum og hljómfalli, m.ö.o. samhenginu
öllu. Þannig þjálfast meðvitundin um að ein
setning í ákveðnu samhengi geti framkallað
fullmótaða persónu.“
Harmleikur að ekkert gerist
Í leikskránni að Maríusögum setur þú fram
athyglisverða kenningu um leikritun þína ef
maður má gerast svo hátíðlegur. Þar segir í
eins konar leikþætti:
Persóna: Hvers konar leikrit er það sem
ekkert gerist í?
Höfundur: Harmleikur.
Persóna: Eitthvað hlýtur að gerast. Það
er út af einhverju sem harmleikurinn verð-
ur.
Höfundur: Það gerist ekkert. Það er
harmleikurinn. Það er aðeins í augum per-
sónanna sem ekkert gerist eða réttara sagt
það er mismunandi sterk óskhyggja þeirra
flestra að ekkert gerist sem geti breytt
þeirri stöðu. Og það er þeirra harmleikur.
Frá sjónarhorni áhorfandans gerist hins
vegar miklu meira. Áhorfandinn, sem er bú-
inn að kaupa sig inn á leiksýningu til að sjá
eitthvað gerast, hefur svo sterka þörf fyrir
að sjá framvindu á sviðinu að hann notar
hverja smugu sem myndast í aðgerðaleysi
persónanna til að skapa viðburði í eigin
höfði, gefa hverri endurtekningu nýja merk-
ingu og hverri tilraun persónanna til að
halda í horfinu nýtt inntak. Þannig neitar
áhorfandinn að hlýða persónunum og sættir
sig ekki við kyrrstöðuna, hversu mikið sem
persónurnar keppast við að láta ekkert ger-
ast.“
Ertu enn á þessari skoðun?
„Já, þetta er ágætt. Lýsir kannski betur
en langt viðtal því sem ég er að fást við.
Ótta okkar allra við að eitthvað breytist.
Kannski þess vegna sem við erum svona
upptekin af því að setja reglur og dæma.
Kyrrstöðunni stendur alltaf ógn af þessum
sem eru „svolítið sérstakir“.“
Morgunblaðið/Sverrir
And Björk of course... Borgarleikhúsið 2002. Eitt erfiðasta leikritið sem ég hef skrifað.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Sveinsstykki Verkið (2004)var skrifað fyrir Arnar Jónsson í tilefni af 40 ára leikafmæli hans.
Morgunblaðið/Ásdís
Sekt er kennd Borgarleikhúsið 2003. Eggert Þorleifsson og Þorvaldur hafa átt farsælt samstarf.