Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.2006, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. maí 2006
G
ríðarleg fjölbreytni í efnisvali og
aðferðum setur mark sitt á sýn-
ingu Steingríms Eyfjörð í Lista-
safni Íslands; teikningar, mál-
verk, ljósmyndir, skúlptúrar úr
málmi, vaxi og leir, myndbands-
verk og ótalmargt fleira – eina reglan virðist
vera sú að forðast reglur. Elina Filipovic list-
sagnfræðingur segir í grein um verk Stein-
gríms í sýningarskrá að þrátt fyrir að vera svo
ósamstæð hvað varðar
form og miðil virðist „ein-
stök verk sameinast í eigin
aðgerðargildi – það sem
tengir þau er hvernig þau framkvæma án afláts
þann annarleika, þá tilfinningasemi og undrun
sem þau fjalla um“. Hann forðist meðvitað og
markvisst boðorð módernismans um „rétt
form“ og geri þess í stað listaverk sem feli sig
„bak við ófágað yfirborð í þeim tilgangi að
koma á framfæri róttækri gagnrýni af heim-
spekilegum og félagsfræðilegum toga“.
Leiðarþráðurinn í gegnum hinar mörgu mis-
munandi aðferðir má þó segja að sé teikningin,
textabrot og notkun á aðfengnu efni, þar á með-
al úrklippum úr blöðum og tímaritum. Stein-
grímur segir yfirlitssýningu sína samanstanda
af samstæðum einingum, sem hver eigi sér
sjálfstæða tilveru, kannski ekki óháða öðrum en
þó þannig að ekki sé hægt að spyrða þær sam-
an í eina heild. Við getum dregið upp mynd af
mörgum mengjum sem eru rótlaus og snertast
ekki en innihalda þó ekki óskyld stök. Þannig sé
ekki heildarverkið dregið fram úr glatkistunni
heldur einungis valin sýnishorn af ævistarfi
hans til nútímans.
Einingar sem flökta á tímalínunni
„Þetta er eins og ef maður horfir úr lofti yfir
öll tímabilin, eins og það væri líkan af fjórðu
víddinni, þá sér maður að einingarnar eru ekki
tengdar í línulegum tíma. Það er eins og þær
séu flöktandi á tímalínunni,“ segir hann. „Ég
ákvað snemma á sýningarferlinu að bjóða upp á
margar litlar einingar en það sem verkin eiga
einkum sameiginlegt er að þau eru í meðhöndl-
un á utanaðkomandi hráefni, einhverju sem hef-
ur kveikt í mér. Mér finnst eftirtektarvert að
fólk sem hefur séð sýninguna á upphengistiginu
hefur haft orð á að það skynji einhvers konar
tímaleysi, heldur jafnvel að elstu verkin séu ný
og öfugt. Það fannst mér skemmtilegt að heyra.
En það er hins vegar ekki um að ræða hreina
þróun, órofna tímalínu, einsog má sjá hjá mörg-
um listamönnum.“
Hann kveðst ennþá vera að melta með sér
hvernig hann eigi að skilja og skynja lífsverkið
þegar búið er að draga það upp úr kössunum og
stilla upp. „Ég viðurkenni að mér finnst sumt
orðið framandi,“ segir Steingrímur. „Að það til-
heyri einhverjum öðrum en manni sjálfum.
Eitthvað hefur auðvitað týnst eða er hálfklárað,
sumt mun kannski aldrei finnast og verður
aldrei klárað, annað kemur einhvern tímann
upp úr kafinu og verður lokið við á breyttum
forsendum frá því sem upphaflega var gert ráð
fyrir. En það er gott að fá svona fjarlægð á
verkin. Ég þarf eingöngu að greina það betur
fyrir sjálfan mig áður en ég kemst að nið-
urstöðu, það tekur tíma að fá yfirsýn.“
Hann segir að sýningin beri það með sér að
ekki er um að ræða eina heildstæða ævi lista-
mannsins, heldur mörg líf. „Ég held að fólk
skynji ævi sína gjarnan með þeim hætti, þ.e. að
innan viðkomandi tímaskeiðs séu mörg líf en
ekki einhver óslitin samfella. Verk frá hverju
því tímabili sem hér er sýnt endurspeglar þó ef-
laust eitthvert ástand í lífi mínu á sama tíma,
hvað var að gerast, vangaveltur eða áhrif, en
verkin er þó hvorki hægt að skilja persónu-
legum skilningi né út frá einkalífi. Það er ekki
hægt að sálgreina mig í gegnum verkin.“
Svæði þar sem gera má mistök
Verk Steingríms geta við fyrstu sýn virst „kaot-
ísk“, það er mikið að gerast á myndfletinum,
litlar fígúrur eru á hreyfingu, textabrot skjóta
upp kollinum óforvarandis og virðast ekki alltaf
í innbyrðis tengslum, óvænt form bregða á leik
– og fyrir vikið fela þau í sér marga túlk-
unarmöguleika. Steingrímur samsinnir þeirri
ábendingu. „Þegar ég var að byrja hugsaði ég
með mér að verkin yrðu ekki endanleg nið-
urstaða, heldur tillaga eða tilgáta, og ég ímynd-
aði mér að áhorfendur stigju skrefið til fulls,
hver með sínum hætti. Það skref er hluti af
verkinu. Fólk sem nálgast verkið fer ósjálfrátt
að búa sér til ákveðinn strúktúr í huganum og
með því að búa til strúktúr býr áhorfandinn til
verkið. Eitthvað af þessu eru vitaskuld til-
raunir. Ég hef alltaf litið á myndlistina sem
svæði þar sem gera má mistök, það þarf ekki
endilega að segja satt og það veitir manni
ákveðið frelsi. Myndlistin er frjálst svæði. Þetta
óútskýrða veitir manni ánægju og veitir öðrum
ánægju líka að ég held.“
Elena Filipovic segir í áðurnefndri grein
sinni að þegar fólk telji sig vera búið að kort-
leggja hugmyndafræðileg áhrifatengsl Stein-
gríms komi skyndilega í ljós að „undarlegur
heimur hans er jafnvel enn meira grundaður á
bókmenntalegum áhrifum en fagurfræðilegum.
Tungumálið – allt frá hinu bókmenntalega til
hins hversdagslega; þar á meðal hleruð samtöl,
fréttnæmar sögur, Íslendingasögurnar, fransk-
ar póststrúktúralískar kenningar, sálgreining
og greinar úr glanstímaritum og tískublöðum –
hefur allt frá upphafi magnað höfundarverk
Steingríms“.
En þótt textabrot og áhrif frá hinu ritaða orði
séu víða að finna í verkunum hafnar hann því að
verkin séu bókmennta- eða heimspekileg í ein-
faldasta skilningi, hvorki frásögn, ljóð né fræði.
„Þetta er texti á gráu svæði, ekki póesía, heldur
texti sem á heima í myndlistinni. Myndasögur
hafa oft verið hugmyndavaki en líka myndverk
frá miðöldum þar sem mynd og texta var bland-
að saman til að koma ákveðnum skilaboðum á
framfæri, oft vegna þess að fólkið var ólæst eða
illa læst. Þessi verk voru ýmist trúarleg, frum-
vísindaleg eða dulspekileg. Ég er hins vegar
ekki að myndskreyta einhverjar tilteknar kenn-
ingar, held bara að textinn þurfi að hafa ákveð-
ið útlit, ákveðnir „fídusar“ eru fagurfræðilegir.“
Inni í hinum „lókal“ heimi
Steingrímur kveðst sannfærður um að verkin
tilheyri ákveðnu samhengi sem ekki sé endilega
séríslenskt, en þó norrænt eða germanskt. „Við
komumst aldrei út úr því sem er „lókal“ og því
sem er persónulegt, annað er bara „illúsjón“.“
Hann bendir á Birgi Andrésson í því samhengi
og þann skyldleika sem margir þykja greina
þeirra á milli og er kannski meginástæðan fyrir
því að ákveðið var að bjóða þeim að halda yf-
irlitssýningu á sama tíma. „Ég held að það megi
greina áhrif hjá okkur Bigga frá svipuðum hug-
myndum,“ segir Steingrímur. „Við fáumst
gjarnan báðir við seríur, einingar, og það er
Líkan af fjórðu vídd
Í gærkvöldi voru opnaðar yfirlitssýningar
listamannanna Birgis Andréssonar og Stein-
gríms Eyfjörð í Listasafni Íslands. Þarna mæt-
ast ólíkir listamenn hverra skyldleiki er þó
meiri en ætla mætti við fyrstu sýn; báðir takast
á við hið illhöndlanlega og lífræna í íslensku
þjóðarsálinni. Og spjall við þá félaga leiddi líka
í ljós að báðum er hugleikið gráa svæðið í
myndlistinni, þar sem engar formúlur þrífast
og frelsið er algjört.
Eftir Sindra Freysson
sindrifreysson
@hotmail.com
’Ég vil að verkin séuófyrirsjáanleg og hluti af
því er að hefjast alltaf
handa á nokkurs konar
núllpunkti, byrja með
hreint borð. Það hentar
mér ekki að vera alltaf að
búa til það sama.‘
„ÞAÐ er hábölvað að þurfa að líta svona yfir
ferilinn,“ segir Birgir Andrésson myndlist-
armaður þegar yfirlitssýninguna á verkum
hans í Listasafni Íslands ber á góma – og
glottir við tönn. „Það er samt svolítið merki-
legt að þegar maður rýnir hérna út um suð-
vesturgluggana á Listasafni Íslands glittir í
gamla Hljómskálann, þar sem ég sat endur
fyrir löngu með bátahúfu á höfðinu og spilaði
á básúnu undir stjórn góðvinar míns heitins,
Páls Pamplichers Pálssonar, og ásamt ýmsum
góðum mönnum, þar á meðal Haraldi Johann-
essen, núverandi ríkislögreglustjóra. Þarna
hófst kannski minn listræni ferill, var alla-
vega einn þeirra þátta sem lagði að honum
grunninn. Landfræðilega séð er hringurinn
því kannski að lokast. En vandinn er sá að
mér finnst ferillinn minn varla vera að byrja,
hvað þá að tímabært sé orðið að líta um öxl á
ævistarfið. Ég er ungur ennþá. En það þýðir
ekki að ég hafi verið aðgerðalaus. Og það
hefur verið djöfuls martröð að finna allt það
dót sem liggur að baki, en Eva Heisler, sýn-
ingarstjórinn minn, hefur verið ótrúlega nösk
að grafa upp hvar í ósköpunum verkin leyn-
ast. Þessi verk eru bæði á opinberum söfnum
og í einkasöfnum og dreifast víða, raunar
miklu víðar en ég var búinn að átta mig fylli-
lega á.“
Eitt þeirra verka sem er trúlegast glatað
að eilífu er auðvitað hið fyrsta og bandaríski
listfræðingurinn Eva Heisler, sem annast sýn-
ingarstjórn á sýningu Birgis, segir frá að-
draganda þess í grein í sýningarskrá: „Þó að
Birgir Andrésson hefði fulla sjón ólst hann
upp á blindraheimili. Þegar hann var fimm
ára hirti hann málmplötu með blindraletri úr
ruslafötu og fór með hana í skólann til að
sýna kennaranum. Birgir litli þóttist geta les-
ið blindraletur og spann upp sögu sem hreif
kennarann svo mjög að hún bað hann að lesa
hana aftur svo að hún gæti skrifað hana upp.
Birgir „las aftur“ söguna og kennarinn
hengdi upp til sýningar í skólastofunni upp-
skrift sína og málmplötuna með blindraletr-
inu. Birgir segir í gamni að þetta bernsku-
brek sé fyrsta textaverk hans. Þessi saga er
endursögð hér vegna þess að hún leiðir okkur
að lestri en það viðfangsefni hefur gagntekið
Birgi allan listamannsferil hans.“ Og Eva seg-
ir Birgi rangla um útúrdúra tungumálsins,
sagnfræðina og minningarnar, og verk hans
„þjarma að hugmyndum áhorfandans um
hvað það merkir að lesa – lesa í landslagið,
lesa í persónuleika, lesa í lit, lesa í fortíðina,
lesa í nútíðina“.
Í því sambandi varð Birgir meðal annars
fyrir miklum áhrifum frá hollenska kons-
eptlistamanninum Douwe Jan Bakker, sem
fékkst í verkum sínum við áhrif tungumálsins
á skynjunina. Eva segir að vinskapurinn við
Bakker hafi opnað augu Birgis fyrir því að
„hans eigin menning gat verið efniviður í list-
sköpun – að hann þurfti ekki að ferðast lang-
ar leiðir til að skapa hugmyndafræðilega
flókið listaverk. Meðan flestir íslenskir lista-
menn, sem hafa náð alþjóðlegri viðurkenn-
ingu, sækjast eftir fjarlægð frá viðjum lítils
samfélags ákvað Birgir snemma á ferli sínum
að hann „ætlaði að reyna að skilja þennan
litla hóp án þess að yfirgefa hann“.
Ég er safnari
Birgir segir þó að þegar verkin fóru að tínast
inn í hús og blöstu við sem heild hafi fátt
komið honum beinlínis á óvart. „Þetta var
eins og að hitta gamla kunningja. Maður hef-
ur þekkt þessi verk í langan tíma og þekkir
þau vel, þótt þau hafi ekki alltaf verið manni
samferða.“ Hann nefnir seríuna Annars vegar
fólk, sem hann hófst handa við árið 1991 og
hefur ekki enn botnað, en um er að ræða safn
mynda af kynlegum kvistum frá því á 19. öld
og snemma á þeirri 20. „Ég fjalla þarna um
flakkara, fólk sem þvældist um víðan völl og
var sett í þriðja eða fjórða klassa af samborg-
urum sínum, kannski eins og listamenn allra
tíma þurfa að þola, að þykja vera vont fólk
Morgunblaðið/Jim Smart
Birgir Andrésson „Ég safna. Ég er safnari sem myndlistarmaður.“
Draumur sveitapilts