Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.2006, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 2. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Á
hugaverðastur í flokki góðra gesta í
boði kvikmyndahátíðarinnar IIFF
núna á haustdögum er bandaríski
leikarinn Matt Dillon (1964–).
Hann er einn fárra táningastjarna
sem náð hafa að festa sig í sessi til
langframa og verið á nokkuð stöðugri siglingu upp
á við allt frá því hann vakti mikla athygli í unglinga-
dramanu On the Edge árið 1979. Þá var Dillon að-
eins 14 ára og algjörlega óreyndur, en eitthvað var
það við pjakkinn sem gerði að verkum að frammi-
staða hans er nánast það eina minnisverða við hart-
nær þrítuga myndina.
Dillon er fæddur senuþjófur með ríkjandi nær-
veru, hefur sannað sig með árunum sem fjölhæfur
leikari, jafntækur á dramatík sem gamanmyndir
og er fyrir margt löngu búinn að valta yfir tán-
ingastjörnuímyndina sem fylgdi honum inn í 10.
áratuginn. Ferli hans má skipta í þrennt; fyrsti
hlutinn einkennist af hlutverkum sniðnum að ung-
lingagoðinu og stóð fram undir 1990. Við tóku
brokkgeng millibilsár viðurkennds, leitandi lista-
manns, sem enduðu um aldamótin, er Dillon var
kominn á þann stall að geta einbeitt sér að þeim
verkefnum sem hann sjálfur valdi.
Dillon er dökkur yfirlitum, fjallmyndarlegur og
bræddi hjörtu ungra stúlkna á fyrsta hluta ferils-
ins. Þá var leikarinn ímynd uppreisnargjarnra,
ungra manna sem höfðu lent út af beinu brautinni,
gjarnan farið á mis við félagslegt öryggi, misskildir
af samfélaginu og útundan í fjölskyldunni. Nýr
James Dean hrópaði pressan og um sinn virtist
Dillon passa vel í þann ramma.
Hver táningamyndin tók við af annarri, My
Bodyguard og Little Darlings (báðar ’80), nutu
talsverðra vinsælda, prýddar auðgleymdum ung-
lingastjörnum, Kristy McNichol, Adam Baldwin og
Tatum O’Neal. Allar gleymdar utan Dillon. Hann
minnti enn frekar á sig í Tex (’82), sem annar
tveggja bræðra sem missa föður sinn, síðan tók
Francis Ford Coppola piltinn upp á arma sína og
setti hann í aðalhlutverk The Outsiders og Rumble
Fish, sem báðar voru sýndar á árinu ’83, gerðar
eftir skáldsögum S.E. Hintons. Meðleikararnir
voru nánast öll nýstirni og vonbiðlar kvikmynda-
borgarinnar á þessum tíma: Mickey Rourke, Vin-
cent Spano, Diane Lane, Ralph Macchio, C. Thom-
as Howard, Patrick Swayze, Rob Lowe, Emilio
Estevez og Leif Garrett. Flestir týndir og tröllum
gefnir. Myndin hjálpaði hins vegar nokkrum verð-
andi stjörnum, auk Dillons, einkum Tom Cruise og
Nicolas Cage.
Báðar myndirnar fengu frábæra dóma en það
var sú næsta, The Flamingo Kid (’84), sem sannaði
hvers strákur var megnugur. Þar kastar hann af
sér Dean-hamnum og sýnir óaðfinnanlegan og
óvæntan gamanleik í mynd þar sem hann er vissu-
lega ennþá utangarðs í þjóðfélaginu en fær um að
ná lengra, verður ekki fjötraður í helsi stéttaskipt-
ingarinnar.
Dillon heillaði áhorfendur enn og aftur sem ungi
vandræðagemlingurinn í hinni minnisstæðu Kan-
sas, þar sem leikarinn sýnir á sér enn eina hlið sem
sálsjúkur fantur sem rústar framtíðardraumum
saklauss ungmennis sem verður á vegi hans (Andr-
ew McCarthy).
Enginn vafi leikur á að Gus Van Sant hefur
heillast af tilþrifum Dillons í Kansas, þegar hann
fór að velta fyrir sér hver gæti mannað aðal-
hlutverkið í meistarastykkinu Drugstore Cowboy
(’89). Hún er í ætt við bestu útlagamyndir Banda-
ríkjanna eins og Bonnie og Clyde, The Wild Bunch
og Easy Rider, fjallar þó ekki um illvíga bankaræn-
ingja eða dópsala heldur fjóra unga eiturlyfjafíkla
sem ræna öllu sem hönd á festir í sjúkrahúsum og
lyfjaverslunum í norðvesturríkjum Bandaríkjanna
um 1970. Í lokin kynnumst við örlítið vonum þeirra
og vonleysi er Dillon hyggst hætta og rífa sig út úr
eyðileggingunni. Dillon fær mikilvægt tækifæri til
að viðra nýjar hliðar og er beinlínis stórkostlegur.
Myndin hans Van Sants markaði þáttaskil, Dil-
lon var viðurkenndur sem mikilhæfur leikari en
hann brást við eins og margur á undan honum í
svipaðri stöðu og veðjaði oftar en ekki á rangan
hest. Í hinni fáséðu The Saint of Fort Washington
(’93) leika Dillon og Danny Glover utangarðsmenn
á framfæri New York-borgar sem reyna að halda
stolti sínu þótt stormurinn sé í fangið. Þeir standa
sig með miklum ágætum en þessi óvenjulega mynd
frá Tim Hunter, manninum sem er m.a. höfundur
Carnivale-sjónvarpsþáttanna, féll ekki að almenn-
ingssmekk. Van Sant fékk Dillon til að taka að sér
hlutverk meinlauss eiginmanns framapotara sem
Nicole Kidman leikur í To Die For (’95) og stórleik-
arinn Kevin Spacey sýndi honum mikinn sóma með
því að velja Dillon til að fara með aðalhlutverkið í
Albino Alligators (’96). Þessi persónulega frum-
raun Spaceys á leikstjórnarsviðinu hvarf alltof
fljótt af sjónarsviðinu.
Það var komið undir lok 10. áratugarins þegar
Dillon komst aftur umtalsvert í sviðsljósið, sakir
óborganlegs leiks í There’s Something About Mary
(’98), einni bestu mynd Farrelly-bræðra.
Dillon hafði lengi barist fyrir því að fá að leik-
stýra og árið 2002 varð draumurinn að veruleika.
Afraksturinn, City of Ghosts, er forvitnilegur í
flesta staði. Sögusviðið er Kambódía, persónurnar
hrappar og skítseyði sem hafa hreiðrað um sig í
þessum afkima veraldar og sitja á svikráðum hver
við annan. Dillon fer fyrir flokki úrvalsleikaranna
James Caans, Gérards Depardieus og Stellans
Skarsgård, sem brugðust vel við áskorun Dillons.
Árangurinn minnir á verk Seans Penns, leikara
sem hann er gjarnan borinn saman við.
Stæsta leiksigurinn á ferlinum (a.m.k. hvað
snertir tilnefningar og verðlaunagripi) innbyrti
Dillon fyrir eitt aðalhlutverkanna í óskars-
verðlaunamyndinni Crash (’04), sem lagaði stöðu
leikarans enn frekar. Dillon sýnir allar sínar bestu
hliðar og hefði sannarlega átt skilið að vinna Ósk-
arinn fyrir frammistöðuna. Dillon gat valið úr hlut-
verkum, en sjálfum sér trúr fór hann ekki auðveld-
ustu leiðina en tók að sér að leika skáldið og
fyllibyttuna Charles Bukowski í Factotum, sem var
opnunarmynd IIFF í vikunni. Þessi frábæri leikari
sannar að allt er fertugum fært, og heiðraði í leið-
inni íslenska kvikmyndaunnendur með nærveru
sinni.
Heiðursgestur í góðum málum
Matt Dillon hefur verið í sókn frá fyrsta hlut-
verkinu og er að koma sér fyrir meðal virtari
leikara samtímans.
Eftir Sæbjörn Valdimarsson
saebjorn@heimsnet.is
Matt Dillon „Dillon er fæddur senuþjófur með ríkjandi nærveru, hefur sannað sig með árunum sem
fjölhæfur leikari, jafntækur á dramatík sem gamanmyndir og er fyrir margt löngu búinn að valta yf-
ir táningastjörnuímyndina sem fylgdi honum inn í 10. áratuginn.“
Tímasprengja er stillt í nærmynd. Kvik-myndatökuvélin fylgir eftir skugga ódæð-ismannsins þar sem hann líður eftir vegg.Stuttu eftir að sprengjunni hefur verið
komið fyrir í skotti blæjubifreiðar setjast eldri
maður og ung kona upp í hana. Tökuvélin sem situr
á krana er nú hafin á loft og fylgir bifreiðinni eftir
þar sem hún ekur útaf bílastæðinu og keyrir
nokkra leið eftir götunni á mót myndavélinni. Bif-
reiðin nemur loks staðar við gangbraut þar sem
kemur gangandi annað par sem vélin tekur nú til
við að elta. Þegar það er stöðvuð við landamæra-
stöð kemur í ljós að hann er lögreglumaður frá
Mexíkó en hún er bandarísk eiginkona hans. Einn-
ig í mynd er parið á blæjubifreiðinni og kvartar
unga konan sáran yfir því að það glymji í höfðinu á
henni tikkhljóð en enginn veitir því athygli. Hjóna-
kornin ganga lítið eitt áfram og allt stefnir í róm-
antískan koss þegar myndramminn fangar þau ein
og sér en skyndilega glymur við mikill hávaði og
klippt er á blæjubifreiðina þar sem hún springur í
loft upp.
Þetta upphafsatriði myndar Orson Welles Touch
of Evil frá árinu 1958 er jafnframt eitt og sama
myndskeiðið (skotið/takan) – um þrjár mínútur og
fimmtán sekúndur að lengd. Hvort sem lesendur
hafa séð myndina eður ei geta þeir vafalaust gert
sér í hugarlund fyrirhöfnina sem býr að baki mynd-
skeiðinu og hversu miklu einfaldara hefði verið að
mynda atriðið í mörgum tökum og klippa síðan
saman líkt og hefðin segir til um. Hver er ávinn-
ingur erfiðisins? Sama ár og myndin var frumsýnd
lést franski kvikmyndafræðingurinn André Bazin
en hann hélt því fram að mátt og sérstöðu kvik-
myndarinnar væri að finna í raunsæi hennar. Hann
hampaði langa myndskeiðinu á kostnað klipping-
arinnar á þeim forsendum að það fangaði raunveru-
legt rými og tíma. Hann sótti dæmi sín til jafn
ólíkra leikstjóra og Erich von Stroheim, Jean
Renoir, Vittorio de Sica, Roberto Rossellini og ekki
síst Orson Welles og myndar hans Citizen Kane
(1941).
Ég efast þó um að það sé raunsæið sem ráði för í
hinu margbrotna upphafsmyndskeiði Touch of
Evil. Sannarlega er það hluti af áhrifamætti þess að
það skuli vera myndað á rauntíma en beinir það
ekki fyrst og fremst athyglinni að meistaranum að
baki myndavélinni sem útfært hefur myndskeiðið á
jafn undraverðan máta og raun ber vitni. Rýfur
ekki nánd leikstjórans þau raunsæisáhrif sem at-
riðið kynni að hafa ellegar? Mér hefur reyndar
stundum þótt Welles vera svarti sauðurinn í kenn-
ingasmíð Bazin. Ólíkt leikstjórum ítalska ný-
raunsæisins á borð við de Sica og Rossellini sem
beittu löngum myndskeiðum til að fanga ytri veru-
leika eftirstríðsáranna eru þau í Citizen Kane um-
fram annað til vitnis um listræna sérstöðu Welles.
Ég hallast að því að langa myndskeiðið í verkum
Welles tilheyri annarri hefð þess en raunsæinu –
hefð sem snýst fyrst og fremst um að beina athygl-
inni að snilligáfu leikstjórans. Eitt skýrasta dæmið
um slíkt er stúdíómynd Alfreds Hitchcock Rope
(1948) sem tekin var í aðeins níu myndskeiðum í
þeim tilgangi helstum að vekja athygli á afburða-
tækni Hitchcocks sjálfs – án nokkurrar raunsæis-
legrar skírskotunar. Myndskeiðið langa getur þó
sannarlega gegnt lykilhlutverki í framsetningu
efniviðar eða þema myndar. Mætti hér nefna atrið-
ið í GoodFellas (1990) þar sem Ray Liotta leiðir
Lorraine Bracco framhjá dyravörðum, í gegnum
risavaxið eldhús og að borði á veitingastað en
myndskeiðið er ekki einungis til marks um töfra-
mátt leikstjórans Martin Scorsese heldur einnig
persónu Liotta. Ekki verður í lokin komist hjá því
að nefna hina mögnuðu mynd Rússnesku örkina
(2002) sem er sú fyrsta sem er tekin í heild sinni í
einu myndskeiði – nítíuogsex mínútur hvorki meira
né minna. Í meðförum Aleksandr Sokurov er
myndskeiðið/myndin ekki aðeins staðfesting á ein-
stakri gáfu leikstjórans heldur þematísk útfærsla á
óskornu flæði rússneskrar menningar og sögu.
Myndskeiðið langa
’Ólíkt leikstjórum ítalska nýraunsæisins á borð við de Sicaog Rossellini sem beittu löngum myndskeiðum til að fanga
ytri veruleika eftirstríðsáranna eru þau í Citizen Kane um-
fram annað til vitnis um listræna sérstöðu Welles. ‘
SJÓNARHORN
Eftir Björn Norðfjörð
bn@hi.is
Leikstjórinn Peter Jackson(Lord of the Rings) ætlar að
framleiða endurgerð bresku kvik-
myndarinnar
The Dam Bust-
ers frá árinu
1954. Myndin
segir frá því
þegar Bretar
fundu upp sér-
stakar sprengjur
í síðari heims-
styrjöldinni til
að eyðileggja
þýska varn-
argarða. Christian Rivers (King
Kong) kemur til með að leikstýra
myndinni.
Jackson segist hafa verið aðdá-
andi fyrirrennarans frá því hann
sá myndina fyrst sem barn. Hann
hafi lengi langað til að gera hana
á nýjan leik og hugmyndin hafi
kviknað áður en hann réðst í gerð
þríleiksins eftir Hringadrótt-
inssögu.
The Dam Busters er gerð eftir
sögu Paul Brickhill og með aðal-
hlutverk í hinni upphaflegu útgáfu
fóru Michael Redgrave og Rich-
ard Todd.
Jackson hyggst á næstunni leik-
stýra mynd byggðri á sögunni Svo
fögur bein eftir Alice Sebold.




Á dögunum var frumsýnd íFeneyjum kvikmyndin In-
famous, sem byggir á ævisögu rit-
höfundarins
Truman Capote.
Áhugi á ævi höf-
undarins virðist
vera mikill þessi
misserin en á
síðasta ári var
kvikmyndin Ca-
pote sýnd í bíó-
húsum víða um
heim.
Philip Seym-
our Hoffman fór þar með hlutverk
Capotes og hlaut meðal annars
Óskarsverðlaun fyrir frammistöðu
sína.
Myndirnar fjalla báðar um það
tímabil í lífi Capotes þegar hann
skrifaði þekktasta verk sitt, In
Cold Blood.
Það er Toby Jones sem leikur
Capote í Infamous og Daniel
Craig, hinn nýi James Bond, fer
með hlutverk Perry Smith, morð-
ingjans sem Capote vingast við.
Sandra Bullock leikur svo rithöf-
undinn Harper Lee en með önnur
hlutverk fara Sigourney Weaver
og Jeff Daniels.




Handritshöfundurinn JosephStefano lést í vikunni, 84 ára
að aldri. Stefano er þekktastur
fyrir að
hafa fært
Psycho,
skáldsögu
Roberts
Bloch, upp
á hvíta
tjaldið, að
beiðni Alf-
reds Hitch-
cocks.
Stefano
fæddist ár-
ið 1922 og
reyndi
fyrst fyrir sér sem píanóleikari,
söngvari og dansari áður en hann
sneri sér að handritsgerðinni.
Hann skrifaði mikið fyrir sjónvarp
og einnig handrit að nokkrum
kvikmyndum en Psycho er þeirra
þekktust.
Stefano sagðist, í viðtali við LA
Times fyrir nokkrum árum, eiga
heiðurinn að mikilli dramatík í
frægasta atriði myndarinnar, þeg-
ar Marion Crane er stungin til
bana í sturtunni.
„Í bókinni er Crane myrt mjög
stuttu eftir að hún er kynnt til
sögunnar. Mér fannst að það gæfi
atriðinu meiri dýpt ef áhorfendur
þekktu meira til hennar áður en
hún væri drepin,“ sagði Stefano í
umræddu viðtali.
KVIKMYNDIR
Eftir Birtu Björnsdóttur
birta@mbl.is
Toby Jones
Alfred Hitchcock
Peter Jackson