Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.2006, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.2006, Blaðsíða 3
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. OKTÓBER 2006 3 lesbók BESTA LYF Í HEIMI! HVAÐ ER BETRA EN AÐ VERA Í GÓÐU SKAPI? ÁN LYFSEÐILS í samantekt Bjarna Jónassonar læknis kemur öllum í gott skap. Eftir Rúnar Helga Vignisson rhv@simnet.is Yfirleitt göngum við út frá því að höfundar skapi söguhetjur. Í mínu tilfelli hefur söguhetjan Egill Gríms- son, sem leikur lausum hala í skáld- sögunum Nautnastuldi og Feigðar- flani, þó ekki síður skapað mig. Svo rammt kveður að þessu í seinni tíð að við munum fara saman á sög- unnar vit, hvor sem höfundur hins, þökk sé m.a. nýju íslensku bók- menntasögunni. Það eru auðvitað gömul sannindi að höfundurinn missi allt vald yfir verkum sínum um leið og þau ganga á þrykk. Þá æðir textinn út um víðan völl, hamast eins og naut í flagi og tekur allt eins stefnuna á höfundinn sjálfan. Hann á það jafnvel til að stanga höfundinn svo hann liggur óvígur eftir. Ég ligg að vísu ekki óvígur eftir en vissulega hef ég oft orðið hugsi yfir því hvaða stefnu textanautið hefur tekið. Iðulega hef ég nefnilega orðið var við að fólk ruglar mér saman við sögupersónur mínar, einkum Egil Grímsson. Menntaskólanemi hringdi til dæmis í mig fyrr á árinu og spurði hreint út hvort ég væri Egill. Margir hafa í gegnum tíðina talið að ég hefði háskólagráðu í ritlist eins og Egill, gott ef mér hafa ekki boðist störf út á það. Gagnrýnendur hafa líka tekið sér það bessaleyfi að kalla Egil Grímsson hliðarsjálf mitt eða alter ego og fyrir síðustu jól, þegar Feigð- arflan kom út, héldu tveir þeirra því fram að í sögunni væri Egill skrif- aður fyrir öllum bókunum mínum (hið rétta er að hann er einungis skrifaður fyrir Nautnastuldi). Blaða- menn hringdu og spurðu hvers vegna þunglyndi og sjálfsvígs- hugleiðingar væru mér yrkisefni núna, rétt eins og þeir væru að von- ast eftir játningu. Einn gagnrýnandi sagði að Egill væri leiðinlegur, þá sérstaklega forhúðarraunir hans, og lýsti því svo yfir að Egill væri ég. Þá var hlegið dátt í Græna húsinu. Í nýju bókmenntasögunni erum við Egill svo nokkuð endanlega spyrtir saman, enda ekki líklegt að annað eins rit komi út í bráð. Þar er fullyrt að Nautnastuldur hafi verið lokaverkefni mitt við háskóla í Bandaríkjunum. Ég lauk að vísu við bókina í Bandaríkjunum en hún tengdist ekkert háskólanámi mínu, a.m.k. ekki beint. Aftur á móti segist Egill hafa skrifað bók með þessu heiti sem hafi auk þess verið loka- verkefni hans í ritlistarnámi við bandarískan háskóla (auðvitað þann sama og ég stundaði nám við) og hafi bókin jafnframt komið út á ensku undir heitinu Indulgence Denied. Menn hafa rukkað mig um þá útgáfu – en án árangurs enn sem komið er. Allt er þetta krydd í tilveru rithöf- undar sem mörgum hefur þótt allt öðruvísi í viðkynningu en þeir áttu von á. Ofangreind dæmi sýna að fólk les ekki endilega skáldskap sem skáldskap. Þau sýna líka að lítið fer fyrir endanlegum sannleika þegar skáldverk eru túlkuð. Það les hver með sínum augum og menn fylla í eyður eftir einhverju dularfullu kerfi sem mótast af lífsreynslu þeirra. Og svo bögglast eitt og annað fyrir brjóstinu á fólki eða það dregur allt aðrar ályktanir af því sem það les en höfundurinn ætlaðist til. Þannig verður hver saga margsaga. Að vissu leyti er lesendum vor- kunn því skilgreining á skáldskap er jú afstæð. Útlendingur sem les bæk- urnar um Egil Grímsson er í allt annarri stöðu gagnvart skáld- skapnum en t.d. Ísfirðingur sem les þær. Útlendingurinn getur ekki tengt persónur og umhverfi, hvað þá vísanir í Egils sögu, við raunveru- leikann á sama hátt og Ísfirðing- urinn, sem fer létt með að benda á nokkrar raunverulegar auka- persónur, fyrir utan ýmis kennileiti. Þar sem ég nýti stundum eitt og annað úr eigin lífi og sagnaheimi Vestfjarða kann að vera nærtækt fyrir Ísfirðinginn að líta svo á að Eg- ill sé ég. Ekki bætir úr skák að í bókinni sjálfri gef ég í skyn að ekki sé allt sem sýnist með okkur Egil. Ég læt Egil skrifa eftirmála þar sem hann segist ekki heita Egill í raun og veru og gæti allt eins heitið Vigdís Finn- bogadóttir eða Helgi Rúnarsson. Í þokkabót kvittar hann undir þakka- lista í lok bókarinnar með fanga- markinu EG sem er forn ritháttur fyrstu persónu fornafnsins. Þarna var ég beinlínis að leika mér að þeirri tilhneigingu lesandans að líta á skáldskap sem meira og minna sjálfsævisögulegan og benda á hið margslungna samband lífs og listar sem er jú ein af ástæðunum fyrir dá- læti okkar á skáldskap. Texti hlýtur alltaf að daðra við raunveruleikann því orðin eru sprottin úr honum. En með því að taka allt bókstaflega neit- um við okkur um sjálfan galdur skáldskaparins eins og Árni Berg- mann bendir á í bókinni Listin að lesa. Hitt er svo annað að viðtökur Nautnastuldar benda til þess að við séum kannski öll að einhverju leyti Egill Grímsson. Þannig sagði Matt- hías Viðar Sæmundsson í útvarps- pistli um Nautnastuld að bókin væri einhvern veginn tímanna tákn og að flestir könnuðust við höfuðeinkenni Egils frá einhverju skeiði ævi sinn- ar. En hann sagði líka að í bókinni væri fengist við vanda sem ekki yrði „lýst til hlítar nema í skáldskap“. Kallið mig Egil Höfundum hefur oft verið ruglað saman við persónur sínar. En hvað gerist þegar nýútkomin Íslensk bókmenntasaga fullyrðir beinlínis að höfundur ákveðinnar persónu sé þessi persóna? Lifir höfundurinn það af eða er hann orðinn að per- sónu sinni? Rúnar Helgi Vignisson eða Egill Grímsson? » Í nýju bókmenntasögunni erum við Egill svo nokkuð endanlega spyrtir saman, enda ekki líklegt að annað eins rit komi út í bráð. vind og farin að plaga eitthvert allt annað fólk en sjálfan mig, var ég enn jafn glórulaus um það hvernig maður svarar Þorsteini frá Hamri. Ég fletti honum upp á netinu. Hann hefur fjórum sinnum verið tilnefndur til Bókmenntaverðlauna Norð- urlandaráðs, sagði ég við sjálfan mig og stundi þungan eins og farlama, búkollulaus karlsson. Ekki það ég vilji líkja Þorsteini við tröllskessu, svona til að fyrirbyggja allan frekari misskilning. Þetta virtist allt bara eitthvað svo vonlaust. Ég var kannski ekki ósammála sjálfum mér, en það er líka ólíklegt ég hafi skilið mig á sama hátt og Þorsteinn. Kannski var ég líka ekki alls kostar viss hvað Þorsteinn hafði sagt, kannski skildi ég hann hreinlega ekkert betur en hann mig. Sagði hann mig hafa haldið því fram að þau Ingibjörg létu kjálkamótorana ganga linnulaust? Að þau litu á ljóð- listina sem exklúsíft listform? Til áréttingar og útskýringar: Þegar ég talaði um rumpulýðinn sem lætur kjálkamótorana ganga linnu- laust átti ég einfaldlega við fólk al- mennt, hvorki meira né minna Þor- stein frá Hamri en alla aðra Íslendinga sem ég ekki þekki. Og punkturinn er sá að gríðarlega mikið finnst af fólki sem finnst gaman að gera plön, en minna af fólki sem framfylgir plönum. Þetta hefur ekk- ert sérstaklega að gera með skáld. Nýhil er viðbragð við fram- kvæmdaleysi. Nýhil framkvæmir. Mig grunar hins vegar að það hafi fyrst og síðast verið það sem kom næst sem særði Þorstein. „Nýhil er ómeðvitað viðbragð við þeim tendensum innan íslenskrar ljóðlistar að hún sé exklúsíft list- form, að hún sé einhvers konar sjálfsfróun sem eigi fyrst og síðast að eiga sér stað tignarlaust hangandi í sturtuhengjum. Íslensk ljóðskáld hafa árum ef ekki áratugum saman litið svo á að list þeirra sé fyrir hina fáu, og eigi að vera fjarlæg og hana eigi ekki að vera hægt að nálgast.“ Ég tek kannski fullmikið upp í mig með þessari fullyrðingu. Réttara væri að segja að mér virðist mörg ís- lensk ljóðskáld líta svo á að list þeirra sé fyrir hina fáu. Þetta fæ ég ekki á tilfinninguna af ljóðunum sjálfum heldur framsetningu þeirra, sem er alltaf að nokkru leyti á ábyrgð skáldanna þó ýmsir aðrir véli þar um. Ég tók sem dæmi í um- ræddu viðtali að mér þættu nýjar ljóðabækur frá stóru forlögunum al- mennt alltof dýrar, og nefndi þau Þorstein og Ingibjörgu, einfaldlega vegna þess að ég hef tvisvar snúið dapur heim úr bókaverslun sem ég hafði heimsótt til þess að kaupa mér ljóðabók. Í fyrra skiptið ætlaði ég að kaupa Hvar sem ég verð eftir Ingi- björgu og í það seinna þegar ég hugðist kaupa Meira en mynd og grunur eftir Þorstein. Mér þótti þetta afskaplega ömurleg lífs- reynsla; ég þóttist eiga nægan monnípening í vasanum til að geta leyft mér þann munað að kaupa það sem þótti nýjast og heitast árið 2002. En svo var auðvitað ekki. Og ég les ekki ljóðabækur á bókasöfnum, ein- faldlega vegna þess að þær fúngera ekki svo fyrir mér að ég lesi þær í gegn og skili þeim aftur út í bæ. Ljóðabækur verður maður að eiga ætli maður á annað borð að kynnast þeim. Harðkápubækur á fallegum papp- ír eru fjarska eigulegar, en bækur þurfa ekki að vera mublur þó höf- undarnir séu virtir og dáðir. Þannig má fagna framtaki á borð við það sem Óskar Árni Óskarsson og Bragi Ólafsson réðust í með liðsinni Smekkleysu fyrir fáeinum mánuðum að gefa út lítil kver sem hvort kostar 1.290 krónur, nýjar ljóðabækur Bjarts eru á tæplega 1.700 krónur, og þar sem ég nefni Nýhil sem við- bragðið er rétt að geta líka seríunnar Norrænar bókmenntir, þar sem kaupa má 9 ljóðabækur fyrir alls 6.750 kr. Sú upphæð hefði ekki dug- að mér fyrir tveimur harðkápuljóð- abókum frá Máli og menningu árið 2002. Þá skilst mér að samningar RSÍ um spilun ljóða í útvarp séu þannig gerðir að útvarpsmenn veigri sér við að hleypa ljóðum í loftið, af ótta við að brenna upp fjárlög heilu þáttana á örfáum mínútum. Og segir mér svo hugur að þennan samning hafi skáld- in sjálf samið. Alla mína ævi hefur verið gengið út frá þeirri forsendu að ljóðið sé dautt, meira að segja þegar fjálgleg- ast er lýst yfir lífi þess, er forsendan þessi dauði: Ljóðið er aldrei einfald- lega lifandi, það er „ekki dautt“. Ég lifði aldrei neina tíð þar sem ljóðlist þótti sjálfsögð, og veit ekki einu sinni hvort hún hefur nokkurn tímann verið til. Mér hefur alla tíð, eða í öllu falli frá því ég fór sjálfur að möndla við skáldskap, þótt þetta alveg gríð- arleg vonlaus afstaða. Hverjum sem um er að kenna, skáldum, lesendum, fjölmiðlum, ljóðunum, eða öllum saman. En maður svarar auðvitað ekki Þorsteini frá Hamri með orðavaðli, tafsi og útskýringum. Maður biðst bara velvirðingar. Mér þykir í raun og sanni miður hafi orð mín valdið honum hugarangri. Þeim var ekki síst ætlað að benda á þann vanda að dýrar bækur eru eðlilega bara fyrir vel sett fólk. 1 Úr ljóðinu Golgata eftir Þorstein frá Hamri, úr bókinni Spjótalög á spegil. Hvernig svarar maður Þorsteini frá Hamri?

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.