Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.2006, Síða 5

Unuhúsi í febrúar 1947 og þá breytti Halldór organistanum
þannig að hann fékk miklu sterkari drætti frá Erlendi. Það er
lítið eftir af Þórði nema organistatitillinn.
Þú hefur sennilega áttað þig á því að forleikurinn sem Þór-
hallur hlustar á heima hjá sér í byrjun sögunnar, og reyndar líka
í lok hennar ef ég man rétt, er auðvitað forleikurinn að Tann-
häuser eftir Wagner. Ég hélt mikið upp á þennan forleik og
geri enn. Kristján Davíðsson listmálari átti plötuspilara og
hann spilaði Tannhäuser stundum fyrir okkur.
Allir í sömu átt „Ef allir færu í sömu átt, myndu engir mætast“,
það er nokkuð góð setning og eiginlega það eina sem ég man úr
þessari sögu, segir Elías Mar.
Hætti 35 ára „Aðdáendur Vögguvísu og Sóleyjarsögu hafa velt því fyrir sér af hverju Elías hætti að skrifa. Já, af hverju skrifaði
hann ekki fleiri skáldsögur? Hann var ekki nema 35 ára gamall og hafði verið álitinn einn efnilegasti rithöfundur þjóðarinnar.
Hann var þó ekki hættur alfarið að skrifa því þrjár ljóðabækur hafa komið út eftir hann síðan og eitt smásagnasafn. “
engin fyrirheit. Líf hans einkennist af tómleika
og það er nákvæmlega þess vegna sem Eftir ör-
stuttan leik er býsna merkileg skáldsaga. Hér er
ekki fjallað um ranglátt auðvaldsþjóðfélag eða
söknuð eftir sveitinni, heldur hlutskipti nútíma-
manns sem hefur allt til alls en ekkert hald í
hefðum, þjóðfélagsstöðu, trú, fjölskyldu. Bubbi
getur gert það sem honum sýnist en þrátt fyrir
það, eða kannski einmitt vegna þess, blasir ekki
framtíðin við honum heldur tómið. Hlutskipti
Bubba minnir ofurlítið á existensíalískar and-
hetjur eins og þeim er lýst í sögum Sartres og
Camus og það mætti líka segja að hann sé and-
lega skyldur Hlyni Birni í 101 Reykjavík. Eftir
örstuttan leik er ekki bara ein fyrsta alreykvíska
skáldsagan sem var skrifuð á Íslandi, hún er
fyrsta nútímasaga lýðveldisins.
En þótt sagan lýsi fyrst og fremst tilvist-
arkreppu ungs manns er ekki þar með sagt að
hún hafi ekkert að gera með íslenskt þjóðfélag
þegar það var rétt nýbúið að lýsa yfir sjálfstæði
sínu og stríðinu var að ljúka. Titill sögunnar vís-
ar í gamalt söngljóð Þorsteins Erlingssonar:
„eftir örstuttan leik var hver blómkróna bleik/og
hver bikar var tæmdur í grunn“. Það er freist-
andi að tengja þann „örstutta leik“ við lýðveld-
isfögnuðinn og lýðveldisnóttina á Þingvöllum.
Bubbi lendir þessa nótt í ástarævintýri á Þing-
völlum og getur barn. Þjóðin sameinast þessa
nótt og getur nýtt lýðveldi. Þegar leikurinn er
búinn blasir veruleikinn við og hann er grárri en
búast mátti við. Það er engu líkara en hið unga
lýðveldi tapi sakleysi sínu og barnslegum
draumum um leið og það kemur í heiminn.
Kannski vegna þess að eftir stríð reyndist ekki
vera mikið pláss fyrir sakleysi og drauma í ver-
öldinni.
Í endurminningum sínum Gangstéttir í rign-
ingu setur Jón Óskar þessa sögu í áhugavert
samhengi. Hann bendir á að sennilega eigi Þór-
unn (Elfa) Magnúsdóttir heiðurinn af því að hafa
skrifað fyrstu alreykvísku skáldsöguna. Hann á
við Dætur Reykjavíkur sem kom út í þremur
bindum árin 1933 til 38. Við samanburð þessara
tveggja sagna, skrifar Jón Óskar, fást „ein-
kennilega glögg skil milli Reykjavíkur fyrir stríð
og Reykjavíkur eftir stríð.“ Bæði voru þau Elías
og Þórunn kornung þegar þau skrifuðu sög-
urnar, Elías var ekki nema 21 árs, bæði velja sér
söguhetjur úr stétt betri borgara í Reykjavík og
bæði láta þau sögur sínar gerast þegar þjóðin
heldur hátíð á Þingvöllum. Þórunn sendir sögu-
hetjur sínar á Alþingishátíðina á Þingvöllum
1930 og þar takast „giftursamlegar ástir og
framtíðin blasir við söguhetjum hennar með
anda ungmennafélagsskaparins svífandi yfir
vötnunum ásamt nýjum frjálsræðisviðhorfum“.
Söguhetja Elíasar fer til Þingvalla á lýðveldishá-
tíðina þar sem stór og langþráður draumur
verður að veruleika. En ekkert „geislandi tak-
mark skín við söguhetju Elíasar, ekkert nema
tómleiki“. Jón Óskar segir einnig frá því að hon-
um og Hannesi Sigfússyni hafi lítið þótt til sög-
unnar koma þegar hún kom út og þeir hafi undr-
ast vinnubrögð Elíasar þegar hann sagði þeim
að hann skrifaði alltaf jafnlangan tíma á hverj-
um degi upp á mínútu. En Jón les söguna aftur
um leið og hann skrifar endurminningar sínar
og segir „ég sé nú að við höfum verið of dóm-
harðir“. Og hann bætir við: „svo undarlegt sem
það er virðist þarna um tímamótaverk að ræða í
vissum skilningi, þegar það athugast úr fjar-
lægð. Innihaldslaust líf og tómleiki eru orðnir
sterkir þættir í bókmenntunum nokkrum árum
síðar“.
Alls liggja fjórar skáldsögur eftir Elías Mar,
tvö smásagnasöfn og fjórar ljóðabækur. Auk
þess hefur hann verið afkastamikill þýðandi en
helstu þýðingar hans eru þessar: Vonin blíð eftir
Heinesen, Óveðursnótt eftir Georges Duhamel
og Vinur skógarins eftir Leonid Leonov. Skáld-
sögurnar hans eru allar Reykjavíkursögur og
þær fjalla allar um ístöðulítið ungt fólk sem ein-
hverra hluta vegna finnur ekki taktinn í Reykja-
víkurlýðveldinu. Sagan Man eg þig löngum átti
að koma út í tveimur bindum og fjalla um ístöðu-
lausan pilt í Reykjavík sem uppgötvar að hann
er hommi. En pilturinn kemst ekki út úr skápn-
um því seinna bindi sögunnar kom aldrei út.
Kynhneigð hans fer samt ekkert á milli mála í
huga lesanda sem les þessa sögu sextíu árum
síðar. Man eg þig löngum er fyrsta bindið í
fyrstu „gay-skáldsögu“ lýðveldisins. Sagan kom
út 1949 en var skrifuð í Kaupmannahöfn haustið
1946.
Vögguvísa er fyrsta unglingasaga hins unga
lýðveldis og það er skemmst frá því að segja að
hún sló í gegn. Elías skrifaði hana sumarið 1949,
sama sumar og hann varð 25 ára. Sagan hefst á
innbroti aðfaranótt fimmtudags og endar á
sunnudagskvöldi þegar Bambínó liggur í snjó,
sem orðinn er að leðju, á Austurvelli fyrir utan
Sjálfstæðishúsið (nú NASA) og rifjar upp at-
burði síðustu daga. Bambínó er borgarbarn og
dregur sitt klíkunafn af dægurlagi. Hann er
fimmtán ára, yngstur í hópnum. Um hlutskipi
unglinga sem búa ekki í borg er ekkert vitað.
Sveitin er jafnfjarlæg og tunglið. Gamla ein-
angraða Ísland er horfið. Ísland nútímans með
peningaviðskipti og bandarísk dægurmenning-
aráhrif er komið til að vera. Unglingana í Vöggu-
vísu dreymir ekki endurreisn íslenskrar sveita-
menningar, þá dreymir um að vera stælgæjar í
flottum fötum. Þeir stunda kaffihúsin og barina,
spila billjard, halda partí, safna hasarblöðum og
spila grammafónplötur með boogiewoogie-
tónlist. Þeir telja sig ekki hafa neinum skyldum
að gegna. Þeir ræna peningum til að hala sig upp
úr leiðindunum í Reykjavík. Þeir ræna vegna
þess að þeir aðhyllast ákveðna fagurfræði. Mál-
far þeirra er mjög litað af dægurlögum og kvik-
myndum. Elías nam tungutakið á börum, billj-
ardstofum og kaffihúsum og tók saman sérstakt
„slang-orðasafn“ til að geta skrifað þessa sögu.
Hið unga lýðveldi tók einhverja allt aðra stefnu
en til stóð. Elías skynjaði betur en nokkur annar
árið 1949 að dægurmenning unglinganna átti
eftir að leggja heiminn undir sig. Sumar sögur
skynja hjartslátt tímans. 79 af Stöðinni eftir
Indriða G. Þorsteinsson er þannig saga. Frá
Sunnudagskvöldi til mánudagsmorguns eftir
Ástu Sigurðardóttur er þannig saga. Vögguvísa
eftir Elías Mar er þannig saga. Undirtitill henn-
ar er Brot úr ævintýri. Það er skandall að Vög-
guvísa skuli ekki vera til í bókabúðum
Af hverju hætti hann að skrifa?
Svo er það Sóleyjarsaga, merk tilraun Elíasar til
að lýsa lífi braggabúa í Reykjavík á sjötta ára-
tugnum og skapa um leið breiða þjóðfélagslýs-
ingu. Þar er fátæktinni, örvæntingunni, ofbeld-
inu, heilsuleysinu, drykkjuskapnum og
atvinnuleysinu í braggahverfunum lýst í fyrsta
skipti í stórri skáldsögu. Fyrri hluti sögunnar
kom út 1954, þegar Elías stóð á þrítugu, en sá
síðari ekki fyrr en 1959. Þetta metnaðarfulla
verk fékk ekki sérlega góðar viðtökur hjá gagn-
rýnendum. Sóleyjarsaga var síðasta skáldsagan
sem Elías skrifaði. Um það leyti sem síðari hlut-
inn kom út var hann farinn að vinna sem próf-
arkalesari á Þjóðviljanum og vann þar þangað til
útgáfu blaðsins var hætt 31. janúar 1992. Aðdá-
endur Vögguvísu og Sóleyjarsögu hafa velt því
fyrir sér af hverju Elías hætti að skrifa. Já, af
hverju skrifaði hann ekki fleiri skáldsögur?
Hann var ekki nema 35 ára gamall og hafði verið
álitinn einn efnilegasti rithöfundur þjóðarinnar.
Hann var þó ekki hættur alfarið að skrifa því
þrjár ljóðabækur hafa komið út eftir hann síðan
og eitt smásagnasafn. Því má bæta við að árið
1960 skrifaði Elías söguþátt til að hylla sin
gamla vin og orgelkennara Þórð Sigtryggsson
sjötugan. Ragnari í Smára leist svo vel á að hann
lét prenta og gefa út sem sérrit. Þátturinn hét
„Samanlagt spott og speki“ en þar lætur grall-
aralegur, roskinn maður íslenska presta og
menntamenn fá það óþvegið, að gamalkunnum
íslenskum sið, en tekur svo til við að ræða mjög
hispurslaust um kynlíf með unglingspiltum sem
fær viðmælaenda hans, ungan menntskæling, til
að roðna. Elías segir að sagan hafi farið fyrir
brjóstið á þeim sem sátu í úthlutunarnefnd rit-
höfundarlauna. Hann fékk ekki rithöfundarlaun
næst þegar hann sótti um þau.
eldi
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Elías Mar Elías skynjaði betur en nokkur annar
árið 1949 að dægurmenning unglinganna átti
eftir að leggja heiminn undir sig. Hann kort-
lagði hugarfar ungmenna við upphaf lýðveld-
isins. Eftir örstuttan leik er ein fyrsta al-
reykvíska skáldsagan sem var skrifuð á Íslandi.
»Engu að síður má kalla Eftir
örstuttan leik tímamótasögu.
Hún fjallar um leiða og tómleika
í Reykjavík aðeins einu ári eftir
að þjóðin sameinaðist á heilagri
stund á Þingvöllum til að stofna
sjálfstætt lýðveldi
Morgunblaðið/Einar Falur
Fyrsta bókin „Býsna merkileg skáldsaga.“
Höfundur er heimspekingur og útvarpsmaður.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. OKTÓBER 2006 5