Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 19. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Rögnu Sigurðardóttur
ragnahoh@gmail.com
H
vað var það sem
sameinaði lista-
menn frá Dan-
mörku, Hollandi
og Belgíu um
miðja síðustu öld,
fékk þá til að standa saman í erfiðu
streði við að gefa út tímarit og sýna
saman myndlist, vinna saman, tala
saman og mála saman, já, mála heil-
an sumarbústað saman – og hætta
svo samstarfinu jafnsnögglega og
það byrjaði, samstarfi sem var virkt
í þrjú ár en lifði áfram í þrjátíu, eins
og einn stofnenda Cobra orðaði það?
List Cobra-hópsins sem starfaði
frá 1948 til ’51einkenndist af leitinni
að óheftri tjáningu, með áherslu á
hið sjálfsprottna og tjáningu tilfinn-
inganna. Listamennirnir voru undir
áhrifum frá súrrealisma og ab-
straktlist en vildu engu að síður fara
sínar eigin leiðir. Takmarkið var að
yfirfæra hina ósjálfráðu teikningu
súrrealistanna yfir í málverkið
sjálft, finna það sjálfsprottna á mal-
erískan máta, í litum, formum og
uppbyggingu. Cobra-listamennina
dreymdi um nýja alþýðulist og þeir
skoðuðu jafnt hellaristur, aldagömul
kalkmálverk í dönskum kirkjum,
teikningar barna og list frá Afríku
og Suðurhafseyjum. Mikil breidd og
ólík nálgun einkenndi verk þeirra,
tvö nærtæk dæmi eru ólík málverk
Else Alfelt og Svavars Guðnasonar
sem tengdist hópnum óbeint.
En hvað gerði það að verkum að
listamenn frá þessum þremur lönd-
um sameinuðust í áformum sínum
árið 1948?
Dönsku abstraktmálararnir
„Linien var hópur ungra listamanna
í Danmörku sem sýndu saman og
gáfu út tímarit á fjórða áratugnum,
nokkrir urðu síðar hluti af Cobra-
hópnum. Þessir listamenn voru upp-
teknir af frjálsri tjáningu, súrreal-
isma og abstrakt og þeir störfuðu
saman í nokkur ár.
Gríman kom inn á myndflöt
þeirra undir 1940 en hafði m.a. verið
notuð af Picasso þó nokkuð áður. En
nú gerðu þeir grímuna að samheiti
fyrir málverkið. Hlutverk grím-
unnar var að veita innsýn, vera sam-
nefnari allra andlita en hún tók á sig
ólíkar myndir í verkum málaranna,
síðar varð hún einkenni Cobra.Vet-
urinn 1937-8 bjó Egill Jacobsen,
einn af hópnum, í litlu herbergi uppi
á hanabjálka og málaði sjálfsmyndir
með grímumótífi undir áhrifum frá
Munch og litrófi Max Ernst. Styrj-
öld var yfirvofandi. Hér málaði hann
myndina Uppsöfnun sem síðan hef-
ur orðið að lykilverki sem vísar til
komandi stríðs – og tilurðar Cobra.
Sjá má áhrifin frá Munch í myndinni
og er til marks um þau norrænu
áhrif sem dönsku málararnir komu
með inn í listheim Evrópu í gegnum
Cobra.
1939 varð uppbrot innan dönsku
abstraktmálaranna, yngri menn
lögðu áherslu á hið sjálfsprottna og
alþýðulist en höfnuðu konstrúktív-
isma, þeirra á meðal var Asger Jorn.
Út kom tímaritið Helhesten sem
einbeitti sér að því að kynna sam-
tímamyndlist.Tímaritið átti sér er-
lendar fyrirmyndir, bæði franskar
og þýskar. Í alþýðutrúnni er Helj-
arhestur hvítur þrífættur drauga-
hestur sem boðar ógæfu og dauða
sjái maður hann, nú varð hann tákn
fyrir ógnir stríðsins. Fátæktin varð
Helhesten að bana árið 1944. Fé-
lagsskapurinn sem kenndi sig við
Helhesten setti aðeins upp eina sýn-
ingu, Tjaldsýninguna á Bellevue
1941, þar tók Svavar Guðnason þátt.
Fáir gestir komu, enn var langt í
land að almenningur tæki verkum
listamannanna með opnum hug.
Þáttur Svavars í Cobra
Nokkuð er jafnan gert úr hlut Svav-
ars í Cobra-hópnum, en Svavar af-
þakkaði þó ítrekað boð um samstarf
og gagnrýndi hugmyndir hópsins.
Hann var í nánum tengslum við mál-
ara í Helhesten, þau Carl-Henning
Pedersen, Else Alfelt og Egil Jacob-
sen en var gagnrýninn í garð Asger
Jorn. Svavar neitaði þátttöku í
fyrstu Cobra-sýningunni 1949 en
tók þátt í sýningu í París 1950 og
fleiri sýningum síðar. Svavar hefur
sjálfur skrifað um samstarf sitt við
Cobra, líkt tímaritinu við við-
urstyggilega slönguókind og lýst yf-
ir kærleik sínum við Helhesten.
Tengsl Svavars voru því fyrst og
fremst við suma dönsku listamann-
anna á fjórða og fimmta áratugnum,
síður við Cobra-hópinn eins og hann
starfaði í kringum 1950.
Dönsku listamennirnir áttu það
sameiginlegt að sækja innblástur til
bókmennta og tónlistar. Í bók Hall-
dórs Laxness um Svavar Guðnason
kemur fram sú skoðun að Svavar
hafi leitað til íslenskra ljóða þegar
hann gaf myndum sínum nöfn og að
tengja mætti næstum hverja einustu
þeirra við íslenskt ljóð. Egill Jacob-
sen nefnir einnig ást Svavars á ljóð-
um og að hann hafi sagt mikið af ís-
lenskum þjóðsögum og ævintýrum.
Um Svavar Guðnason sagði Egill
Jacobsen að eitthvað sameiginlegt
hefði verið að finna í myndum hans
og þeirra en þó voru þær ólíkar, í
þeim mátti sjá náttúrusýn sem var
ólík Dananna, skörp og tær. Cobra-
hópurinn þreifst á andstæðum og
því þurftu þeir á honum að halda, þó
ekki væri hann samstarfsfús.
Meðganga og fæðing
Einangrun stríðsins varð til þess að
list danska hópsins og Svavars náði
að þroskast án truflana en á sama
tíma var mikið rætt og ritað um ab-
straktlistina. Konstrúktívisminn
vann á eftir stríð, hann kom með
hreina og klára stefnu sem var vel
þegin eftir ringulreið og hörmungar.
Richard Mortensen og Robert Ja-
cobsen, sem Gerður Helgadóttir
kynntist í París, aðhylltust hann.
Asger Jorn lagði því enn meira í
að koma stefnu frjálsrar tjáningar
áfram. 1945 reyndi hann að koma
dönsku abstraktlistamönnunum inn
á MoMA í New York en án árang-
urs. Strax eftir stríð ferðaðist hann
mikið og hitti listamenn hvar sem
hann fór, árið 1946 hollenska lista-
manninn Constant Nieuwenhuys.
Þeir tóku strax að leggja á ráðin um
útgáfu alþjóðlegs listatímarits. Jorn
stakk upp á að stofnaður yrði hol-
lenskur félagsskapur sem yrði hluti
af hinum alþjóðlega. Landslagið í
Hollandi var móttækilegt því 1947
var stofnaður félagsskapurinn Ref-
lex, m.a. með Karel Appel og Cor-
neille. Hópurinn gaf út tvö tölublöð
af tímariti, 1948 og ’49. Þar skrifar
Constant að listin verði að frelsast
frá fortíðinni og að hin nýja list geri
ekki greinarmun á fallegu og ljótu.
Fagurfræðin á að tilheyra liðinni tíð.
„Málverk er ekki samsetning lita og
forma segir hann, heldur skepna,
nótt, óp, maður – eða allt þetta í
einu.
Christian Dotremont og Asger
Jorn hittust í Brussel 1947, árið sem
Dotremont tók þátt í stofnun Sur-
réalisme-Révolutionnaire í Brussel.
Hann var á þeim tíma á bandi
kommúnista, en André Breton vildi
engin pólitísk tengsl. Dotrement var
sjóaður í útgáfu listatímarita sem
kom Cobra vel.
Í raun var það upplausn innan
súrrealistahópsins í París sem varð
óbeint til þess að Cobra-hópurinn
varð til, annars vegar var áhersla á
konstrúktívisma og aðskilnað við
pólitík, en hins vegar á frjálsa tján-
ingu og kommúnisma, eins mót-
sagnakennt og það hljómar í dag,
það var lína Dotremont. Asger Jorn
tók afstöðu með Dotremont, en
Christian Mortensen og Robert
Jacobsen með hinum. Hópur þeirra
síðarnefndu hélt fund í París 1948,
andsvar við fundi Surréalisme Ré-
volutionnaire í Brüssel árið áður.
Undir niðri snerist fundurinn um að
taka afstöðu til Breton og kommún-
isma, það var því ekki hjá því komist
að listamennirnir yrðu ósammála.
Belgísku, hollensku og dönsku lista-
mennirnir komu saman daginn eftir
að ráðstefnunni lauk og settu saman
skjal sem markaði upphafið að
Cobra-samstarfinu, með áherslu á
lífrænt samstarf sem segði skilið við
líflausar og kreddufastar hugmynd-
ir. Stuttu síðar stakk Dotremont
upp á nafninu Cobra, samsettu úr
stöfum höfuðborganna þriggja.
Ekki er vafi á að það tók hinum
uppástungum hans fram, Isabelle,
Doris eða Lou!
Þar með fór boltinn að rúlla. Hol-
lendingar og Belgar sýndu sem
gestir á Haustsýningunni í Dan-
mörku 1948 og urðu fyrir áhrifum af
list dönsku málaranna.
Starfsemi Cobra 1948-51
Á þessum tíma var engin listhreyf-
ing án tímarits, Asger Jorn fór strax
að vinna að útgáfu fyrsta tímaritsins
með Agli Jacobsen og Carl-Henning
Pedersen, í allt voru gefin út tíu
tölublöð og var Dotremont lykilmað-
ur í útgáfunni.
Stærsta sýning Cobra-hópsins á
meðan á starfseminni stóð var hald-
in í Stedelijk-safninu í Amsterdam
1949 – sú sem Svavar hafnaði þátt-
töku í. Sýningin var skandall, litlu
munaði að safnstjórinn Willem
Sandberg missti stöðuna en fyrir
vikið fór fjöldi áhorfenda fram úr
öllum væntingum.
Einn salur af sjö á sýningunni
innihélt limlestar ljóðabækur hefð-
bundinna hollenskra skálda. Við
opnuna voru listamennirnir að-
skildir frá áhorfendum sem þurftu
að horfast í augu við skær ljós.
Fyrsta tímaritið var komið út, for-
síðuna prýddi mynd sem minnir
marga í dag meira á hljómsveitina
Rolling Stones – munnur sem sting-
ur tungunni út. Frumskógar-
trumbur drundu undir opnuninni.
Skömmu síðar var haldið fyrir-
lestrakvöld þar sem Dotremont hélt
fyrirlestur á frönsku sem olli mikilli
reiði og misskilningi, m.a. vegna
þess að hann minntist ítrekað á Sov-
étríkin, orð sem flestir skildu þó
fæstir skildu afganginn sem var á
frönsku. Kvöldinu lauk í hópslags-
málum, líklega þeim fyrstu og síð-
ustu á Stedelijk Museum.
En ekki löngu eftir að Cobra fór
af stað gerðust ófyrirsjáanlegir at-
burðir. Það var Asger Jorn sem
stakk svo illa undan Constant Nieu-
wenhuys að þeir töluðust ekki við
lengi, en kona Constant hljópst á
brott með Jorn. Margir listamenn
sögðu skilið við Jorn vegna þessa.
Þetta varð þó óbeint til þess að
áhugavert listaverk var skapað í
sumarbústað í Bregneröd í Dan-
mörku. Hér máluðu m.a. Asger Jorn
og Carl-Henning Pedersen vegg-
málverk á alla veggi hússins að inn-
anverðu. Börnin máluðu líka og
skáldin Dotremont og Edouard
Jaguer. Þessi sjálfsprottna og
frjálsa samvinna málara, skálda og
barna lýsir takmarki Cobra-hópsins
vel.
Endalok Cobra nálguðust, ekki
síst vegna uppgjörsins milli Con-
stant og Jorn, sem þó endurnýjuðu
vinskapinn síðar á ævinni. 1950 voru
haldnar tvær sýningar í París –
Svavar tók þátt í annarri þeirra – en
þær vöktu ekki mikla athygli,
Frakkarnir gátu ekki lifað sig inn í
þennan villta, norræna heim. Jorn
og Dotremont voru veikir af berkl-
um og skyrbjúg, svo bág voru kjörin
á þessum tíma og þeir enduðu á
heilsuhæli í Silkiborg um tíma. 1951
var síðan ákveðið að hætta starf-
seminni með pomp og pragt og
Pierre Alechinsky skipulagði sam-
sýningu í Liege. Það einkenndi
þessa sýningu að ekki tóku aðeins
Cobra-listamenn þátt, heldur líka
ma. Giacometti og Miro.
Síðar hafa varð haldnar ótal
Cobra sýningar – þá fyrstu skipu-
lagði Dotremont 1956. Strax þá voru
meðlimir hópsins farnir að fara sín-
ar eigin leiðir í svo miklum mæli að
ekki var lengur hægt að tala um
hóp. En flestir þeirra héldu áfram
að vinna verk sín í anda Cobra, þó
að sumir breyttu algerlega um stíl,
t.d. Constant sem sneri sér að borg-
arskipulagi í anda situationistanna.
Svavar Guðnason sneri heim til Ís-
lands, þó síðar væru verk hans oft
sýnd með verkum Cobra-hópsins, þá
helst myndir frá fimmta áratugnum.
Andi Cobra í samtímanum
Andi Cobra hefur síðan svifið yfir
vötnum í mörgum listhreyfingum á
síðari hluta 20. aldar. Flúxus-
hreyfingin lagði líka áherslu á hið
sjálfsprottna, þverfaglega vinnu
myndlistar, texta og tónlistar og
mikilvægi listarinnar í hversdeg-
inum eins og Cobra. Nýja málverkið
sótti ekki svo lítið til Cobra í frjálsri
tjáningu sinni og enn í dag má sjá
áhrif margra Cobra-listamanna í
málverkinu. Ekki síst gætir þeirra í
hugsunarhætti nýrrar kynslóðar
sem leggur áherslu á frjálsa, óhefta
sköpun, lausa við kreddufastar hug-
myndir og mikilvægi listarinnar í
hversdeginum...
 Cobra Reykjavík, Listasafn Íslands 2007
Jean Clarence Lambert, Cobra, Sotheby
Publications 1983.
Gunnar Jespersen, De abstrakte, Palle Fogtdal,
2. reviderede udagve 1991.
Halldór Laxness, Svavar Guðnason, Vor tids
kunst, Gyldendal 1970.
Hraunblóm, Listasafn Sigurjóns Ólafssonar,
2005.
Skepna, nótt, óp, maður
Nú stendur yfir sýningin Cobra
Reykjavík á vegum Listahátíðar í
Reykjavík. Cobra var skammlíf en
ákaflega áhrifamikil hreyfing í
myndlist á miðri síðustu öld. Svavar
Guðnason var meðal Cobra-manna
en hér er rýnt í sögu hópsins.
Svavar Guðnason: Íslandslag „Nokkuð er jafnan gert úr hlut Svavars í
Cobra-hópnum, en Svavar afþakkaði þó ítrekað boð um samstarf og gagn-
rýndi hugmyndir hópsins.“
Egils Jacobsen: Ophobning Verkið hefur orðið að lykilverki sem vísar til seinna stríðs sem var yfirvofandi þegar það var málað – og tilurðar Cobra.
Höfundur er myndlistargagnrýnandi
við Morgunblaðið.