Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 19. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jón Yngva Jóhannsson
jyj@akademia.is
U
ndir lok nýrrar bókar sinnar,
Sögustríðs, víkur Sigurður
Gylfi Magnússon að útkomu
fjórða og fimmta bindis Ís-
lenskrar bókmenntasögu sem
komu út síðastliðið haust. Um
þessi bindi sem Sigurður nefnir „síðari hluta
bókmenntasögunnar“ segir hann meðal annars:
Mér er engin launung á að þetta verk á eftir að hafa
skaðvænleg áhrif á alla umræðu um bókmenntir í
framtíðinni og múlbinda hana í ramma þessa yfirlits
sem bókmenntastofnunin hefur kosið að gefa út […]1
Sigurður Gylfi er auðvitað frjáls að þeirri
skoðun að skrif okkar í Íslenskri bókmennta-
sögu muni hafa skaðvænleg áhrif á umræðu
framtíðarinnar, þótt gaman hefði verið að fá
fyrir því frekari rök en þau að yfirlitsrit séu í
eðli sínu af hinu illa, sem er leiðarstef í bókinni
allri. Á hinn bóginn er ástæða til að staldra við
þau orð að „bókmenntastofnunin“ hafi ákveðið
að gefa ritið út, þau bera vitni um einfaldan og
einkennilegan skilning á fyrirbærinu bók-
menntastofnun.
Nú get ég alveg gengist við því að vera hluti
af íslenskri bókmenntastofnun. Ástæðurnar
eru fjölmargar, ég kenni við Háskóla Íslands,
m.a. yfirlitsnámskeið um íslenska bókmennta-
sögu, ég hef skrifað og flutt gagnrýni í fjöl-
miðlum í rúman áratug, gefið út greinar um
bókmenntir, starfað við hagsmunagæslu fræði-
bókahöfunda og tekið þátt í starfi Reykjavík-
urAkademíunnar. Síðast en ekki síst hef ég líka
skrifað hluta af þeirri íslensku bókmenntasögu
sem Sigurður Gylfi gerir að umtalsefni. Allt
þetta geri ég með fullri vitund um að ég tek þar
með þátt í gangvirki bókmenntastofnunarinnar
og sýsla með vald í margvíslegum skilningi.
Þetta held ég að flestum sem koma að bók-
menntaheiminum sé ljóst og öllum sé hollt að
hafa í huga. Ástráður Eysteinsson orðar þetta
vel í grein um Halldór Laxness og aðra höf-
unda:
Ég mæli hér ekki fyrir hönd stofnunar, en ég get ekki
svarið af mér vissa stofnun, í þessu tilfelli „bók-
menntastofnunina“ íslensku, þetta dularfulla kerfi
sem hvergi er til á firmaskrá en er samt sívirkt í mót-
un sinni á bókmenntalífi og bókmenntamati þessarar
þjóðar. Stofnunina er að finna á víð og dreif, þótt hún
eigi sér gleggstan samastað í skólum, útgáfufyr-
irtækjum, á ýmsum fræðilegum vettvangi og í fjöl-
miðlum; hver sá sem tekur til máls um bókmenntir á
opinberum vettvangi er „þátttakandi“ í bókmennta-
stofnuninni. Löngun mín hneigist öðrum þræði til
andófs gegn þessari stofnun, en ég hlýt líka að vera
á varðbergi gegn þeirri löngun, því hún stjórnast
vafalaust af annarri „stofnun“ eða orðræðuafli –
nefnilega rómantíkinni eða nánar tiltekið rómantískri
uppreisnargirni.2
Rík ástæða er til að gera athugasemd við það
hvernig Sigurður Gylfi beitir stofnunar-
hugtakinu í umfjöllun um Íslenska bókmennta-
sögu og almennt í skrifum sínum. Sigurði Gylfa
verður tíðrætt um íslensku sögustofnunina en
sú stofnun er greinilega allt annars eðlis en
bókmenntastofnunin sem bókmenntafræð-
ingum hefur orðið tíðrætt um allt síðan á átt-
unda áratugnum.
Viðhorf Sigurðar Gylfa mætti orða með út-
úrsnúningi úr Sartre: „Stofnunin – það eru hin-
ir“. Sögustofnunin sem Sigurði er svo hugleikin
er með öðrum orðum annað nafn yfir sagn-
fræðistofnun Háskóla Íslands, þá sem sitja í
föstum stöðum við eina háskólann á Íslandi sem
starfrækir hugvísindadeild. En með því að slá
saman Sagnfræðistofnun og útþynntri útgáfu
af hugtakinu bókmenntastofnun verður til í
skrifum Sigurðar Gylfa „Íslenska sögustofn-
unin“, furðueinsleitur hópur sagnfræðinga sem
allir eru ósammála Sigurði Gylfa og þar með
gamaldags og íhaldssamir. Þessi stofnun stend-
ur að mati Sigurðar Gylfa vörð um þjóð-
ernismiðjaða sögu, karlaveldi, stórsögur og
fleira vont. Helsta vopn stofnunarinnar er yfir-
litsritið, en sú grein fræðirita er í eðli sínu
hættuleg framþróun og viðhaldi fræðanna að
mati Sigurðar Gylfa.
Af dilkum og kvíum
Þótt Sigurður gagnrýni víða tilhneigingu ann-
arra fræðimanna til að draga í dilka fer í bók
hans fram markviss dilkadráttur og í því rétt-
ahaldi fyrirfinnast engir ómerkingar eða vafa-
gemlingar. Íslenskir sagnfræðingar eru ýmist
markaðir sögustofnuninni eða standa utan
hennar og rétt eins og yfirleitt er raunin með
andstæðuhugsun af þessu tagi fylgir dilka-
drættinum sjálfkrafa gildismat: Þeir sem
standa utan stofnunarinnar eru hugprúðir sam-
herjar Sigurðar í baráttunni en þeir sem teljast
til stofnunarinnar eru skilningsvana varðmenn
ríkjandi hefða og hugmynda. Andstæðuhugsun
Sigurðar Gylfa gerir sjaldan ráð fyrir þriðju
leiðinni, yfirlitsrit er ekki hægt að skrifa án for-
pokunar og þá væntanlega gulltryggð leið til
þess að öðlast hinn æðri skilning að standa utan
stofnunarinnar.
Í þeim fáu orðum sem eytt er á Íslenska bók-
menntasögu í bók Sigurðar Gylfa er þetta líkan
svo yfirfært á bókmenntafræðina, bókmennta-
stofnunin er í huga hans áþreifanlegt fyrirbæri
með kennitölu og lögheimili í Síðumúlanum að
því er virðist. Engu máli skiptir að höfundar
bókmenntasögunnar koma úr ólíkum áttum,
sumir eru (eða voru) starfsmenn Háskóla Ís-
lands, margir eru sjálfstætt starfandi, einn
starfar nú fyrir forsetaembættið og annar fyrir
Listaháskólann. Þessir höfundar eru ósammála
um margt, og það sjá þeir sem lesa bækurnar
tvær án þess að ákveða það fyrirfram að í yf-
irlitsriti sé allt fellt í einn farveg.
Yfirlitsrit, rétt eins og önnur fræðirit, gefa
höfundum tækifæri til að taka þátt í samræðu
um túlkun sögunnar, formið setur höfundunum
ákveðnar skorður, eins og öll bókmenntaform,
en þeir hafa engu að síður sjálfstæði til að vinna
innan þess. Ef menn vilja sannreyna þetta geta
þeir t.d. prófað að bera saman 4. og 5. bindi Ís-
lenskrar bókmenntasögu og yfirlitsritið A Hi-
story of Icelandic Literature sem nýlega kom
út vestur í Bandaríkjunum.3
Og auðvitað er bókmenntastofnunina víðar
að finna en á milli spjalda þessara bóka eða á
ritstjórnarskrifstofum Eddu, hún er ekki bara
samansett af þeim sem stýra útgáfu forlaga eða
starfa við háskóla. Það sama gildir auðvitað um
íslensku sögustofnunina. Ef það hugtak á að
hafa einhverja merkingu hlýtur hana að vera að
finna víðar en á fjórðu hæðinni í Árnagarði. Eða
hvernig getur jafn áhrifamikill og afkastamikill
fræðimaður og Sigurður Gylfi Magnússon látið
eins og hann sé öldungis valdalaus og standi ut-
an við stofnunina? Það skiptir engu máli í þessu
samhengi að Sigurður Gylfi starfi ekki við Há-
skóla Íslands. Það felst líka vald í stöðu þess
sem er utangarðs og heldur uppi gagnrýni.
Á þetta benti Hermann Stefánsson meðal
annars í nýlegri netgrein.4 Umfjöllun Sigurðar
Gylfa um grein Hermanns í Sögustríði er slá-
andi og sýnir hversu svarthvít heimsmynd bók-
arinnar er. Í fyrsta lagi er Hermann kynntur
sem rithöfundur, bókmenntafræðingur og fyrr-
um félagi í ReykjavíkurAkademíunni. Hvort
þetta síðasta á að gefa í skyn að Hermann sé
genginn stofnunum á vald og tilheyri ekki leng-
ur sömu herdeild og Sigurður Gylfi veit ég ekki
– síðast þegar ég vissi var hann fullgildur með-
limur í ReykjavíkurAkademíunni rétt eins og
við Sigurður. Hitt er verra að Sigurður svarar
alls ekki gagnrýni Hermanns sem vissulega er
hörð, þess í stað segir hann:
Óhætt er að segja að viðhorf Hermanns hafi komið
nokkuð á óvart, einkum vegna þess hve niðurnjörvuð
þau voru í íhaldssamar kvíar akademíunnar, en Her-
mann er nú þekktur fyrir allt annað en að fara hefð-
bundnar leiðir í viðfangsefnum sínum, eins og bók
hans Sjónhverfingar ber með sér.5
Hér er á lítt dulinn hátt gefið í skyn að Her-
mann hafi svikið sín fyrri verk með því að leita
skjóls í íhaldssömum kvíum akademíunnar.
Gagnrýni hans er á hinn bóginn algerlega látið
ósvarað. Það er verulega miður, gagnrýni Her-
manns var nefnilega ekki bara harkaleg heldur
líka málefnaleg og það hefði verið fróðlegt að
sjá Sigurð Gylfa bregðast við henni. Ég leyfi
mér meira að segja að fullyrða að það hefði ver-
ið honum mjög hollt. Hermann bendir í grein
sinni á það hvernig Sigurður Gylfi smættar
hugtök eins og stofnun og vald úr því að vera
greiningartæki á stórar heildir í menningu og
samfélagi niður í barefli til að lumbra á ein-
staklingum. Í meðförum hans verða fræði
manna eins og Foucault og Bordieu, þvert á
skrif þeirra sjálfra, til að staðfesta þá tvíhyggju
sem gegnsýrir öll skrif Sigurðar um íslenska
sagnfræði og íslensk fræði almennt.
Verður stríð?
Sigurður Gylfi kýs að segja sögu íslenskrar
sagnfræði frá aldamótum sem sögu stríðs, ekki
sem sögu deilna um hugmyndir, eða til dæmis
fjölskrúðugrar samræðu ólíkra hópa. Þetta er
mikilvægt. Það skiptir öllu máli hvaða frásagn-
arsnið menn leggja til grundvallar þegar þeir
segja sögu, þar er ekkert sjálfgefið.
Í stríði takast yfirleitt á tvö andstæð öfl – þar
er ekki rúm fyrir þriðju leiðina. Sá sem lendir á
milli fylkinganna er staddur á einskismanns-
landi, sá sem gagnrýnir sína fylkingu innan frá
er svikari og sá sem skiptir um skoðun lið-
hlaupi. Titill bókar Sigurðar Gylfa minnir óneit-
anlega á annað stríð: Í Stjörnustríði berst hóp-
ur hugrakkra uppreisnarmanna við hið illa
heimsveldi og hershöfðingja þess, Svarthöfða. Í
Sögustríði berst hópur hugrakkra einsögufræð-
Ég er ekki fótgönguliði
Sigurður Gylfi Magnússon „Í Sögustríði berst hópur hugrakkra einsögufræðinga við illa sögustofnun, að því er virðist undir forystu Gunnars
Karlssonar. Þeir sem ekki eru í liði með Sigurði geimgengli í þeirri orrustu eru svikarar við málstaðinn.“
Sögustríð nefnist ný bók eftir Sigurð Gylfa
Magnússon sagnfræðing. Verkið er fræðileg
sjálfsævisaga höfundar en jafnframt úttekt
hans á hræringum í sagnfræði og hugvís-
indum hérlendis á síðustu árum. Greinarhöf-
undi þykir Sigurður Gylfi horfa á þessa hluti
út frá ansi þröngu sjónarhorni og gagnrýnir
hann harðlega fyrir.
»En með því að slá saman Sagnfræðistofnun og útþynntri út-
gáfu af hugtakinu bókmenntastofnun verður til í skrifum Sig-
urðar Gylfa „Íslenska sögustofnunin“, furðueinsleitur hópur
sagnfræðinga sem allir eru ósammála Sigurði Gylfa og þar
með gamaldags og íhaldssamir.
Sögustríð eða
samræða?