Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2007, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. JÚNÍ 2007 11
Bannfæring og dómstólar kirkj-unnar á miðöldum eru við-
fangsefni Láru Magnúsardóttur
sagnfræðings í
bók hennar og
doktorsritgerð,
Bannfæring og
kirkjuvald á Ís-
landi 1275-
1550: Lög og
rannsókn-
arforsendur,
sem gefin er út
af Háskóla-
útgáfunni.
Þar setur
Lára sér það markmið að skapa
nýjar forsendur til rannsókna á
heimildum um bannfæringu og
dómstóla kirkjunnar á tímabilinu
1275 til 1550, með því að rannsaka
sögu íslenskra miðalda með hlið-
sjón af evrópskum viðmiðum og
þróun í álfunni.
  
Trúin kemur einnig við sögu íbókinni Eldur á ís: Saga
hinna íslensku Síðari daga heil-
ögu heima og að heiman eftir
Fred E. Woods, sem út kemur hér
á landi í þýðingu Friðriks Rafns
Guðmundssonar og gefin er út af
Háskólaútgáfunni. Í bókinni er
leitað svara við spurningum á borð
við: Hvernig barst boðskapur mor-
mónismans til Íslands? Hverjir
voru fyrstu trúboðar Síðari daga
heilagra sem fluttu með sér hið
endurreista fagnaðarerindi, og
hvaða andstöðu mættu þeir á landi
elds og ísa? Auk þess er í bókinni
leitast við að draga upp mynd af
þeim Íslendingum sem tóku morm-
ónatrú í kjölfar trúboðsins og flutt-
ust í framhaldi búferlum til Utah í
Bandaríkjunum.
  
Vorhefti Skírnis og þar með 181.árgangur þessa tímarits, sem
telja má með elstu menningar-
tímaritum Evr-
ópu, er komið
út. Ritið er að
þessu sinni
bæði efnismikið
og fjölbreytt,
en einar ellefu
ritgerðir eru í
þessu tölublaði.
Má þar meðal
annars nefna
að Helga Kress
skrifar um Matthías Jochumsson
og skáldkonurnar, Alda Björk
Valdimarsdóttir fjallar um þau
Veru Hertzsch og Halldór Laxness
og Þorvaldur Gylfason skrifar um
mismunandi hagkerfi í Bandaríkj-
unum og Evrópu og rekur óvænt
tengsl milli velferðar og jafnaðar
og meðallíkamshæðar fólks.
  
En þá að spaugilegra umfjöll-unarefni. Bókaútgáfan Hólar
hefur sent frá sér bók Sigurgeirs
Jónssonar, Nýjar sögur og sagnir
úr Vestmannaeyjum, sem hefur að
geyma 150 gamansögur af Eyja-
mönnum. Segir þar m.a. af Guðjóni
líkkistusmið á Oddstöðum sem
slær máli á látna og lifandi og
Munda í Draumbæ sem ekur með
prestfrúna og fleira drasl. Flaggað
er hjá Bjarnhéðni Elíassyni á
„kommúnistadaginn“ og kona
hans, Ingibjörg Johnsen, geymir
jólaveltu blómabúðarinnar á
óvenjulegum stað. Og Þórarinn í
Geisla leitar að Óskari á Háeyri á
hverri strippbúllunni á fætur ann-
arri í Kaupmannahöfn.
  
Teiknimyndasaga KristjánsJóns Guðnasonar, Edensgarð-
urinn, sem höfundurinn gefur
sjálfur út, er hugsuð sem teikni-
myndasaga fyrir alla. Umfjöllunar-
efnið er barátta góðs og ills – þar
sem hið góða er í nafni gróðurs og
hið illa í nafni mengunar og bíla-
menningar. Kristján hefur áður
gefið út teiknimyndasöguna
Óhugnanleg pláneta og átt sögur í
tímaritinu Bleki.
BÆKUR
Lára
Magnúsardóttir
Helga Kress
Eftir Önnu Sigríði Einarsdóttur
annaei@mbl.is
Það er ekki erfitt að verða ósammála þvísem Rorty hefur skrifað, en um leið eralveg ómögulegt að hrífast ekki af skrif-um hans. Kannski hrífst lesandinn að
einhverju leyti af því sem kalla mætti aðdáun-
arverða ósvífni, en öðrum kann að þykja lítið ann-
að en ólíkindi.
Kunnasta bók Rortys er áreiðanlega Heim-
spekin og náttúruspegillinn, sem kom út 1979,
þar sem hann andæfði þeirri viðteknu skoðun að
verkefni vísindanna – og heimspekinnar – væri að
endurspegla náttúruna eins og hún er í raun og
veru. Þetta hefur mörgum þótt fela í sér algjöra
höfnun á hinu hefðbundna sannleikshugtaki og
þar með ávísun á afstæðishyggju.
Enda var sumum ákaflega brugðið. Rorty
sagði frá því í viðtali við tímaritið Lingua Franca
fyrir einum sjö árum, að bókin hefði valdið vin-
slitum. Carl Hempel, landflótta Þjóðverji og fyrr-
verandi kennari Rortys, virtur heimspekingur og
holdgerving alls þess besta í hinni vísindalegu,
lýðræðislegu og sannleiksleitandi heimsmynd
engilsaxneskrar heimspeki, „las bókina og skrif-
aði mér bréf þar sem hann sagði eiginlega: Þú
hefur svikið allt sem ég hef stutt. Og honum var
virkilega í nöp við mig eftir þetta. Ég er enn ákaf-
lega leiður yfir þessu,“ sagði Rorty.
Þótt hann hafi verið óhræddur við að gera lítið
úr heimspekinni og haldið því fram að heim-
spekideildir bandarískra háskóla séu eiginlega al-
veg tilgangslausar hefur hann þó líklega haft
meiri áhrif á yngri kynslóðir heimspekinga en
nokkur annar samtímaheimspekingur, og bækur
hans eru áreiðanlega með mest lesnu heim-
spekiritum, fyrir utan klassísk rit. Reyndar er
ekki ólíklegt að Heimspekin og náttúruspegillinn
verði klassík – ef hún er ekki þegar orðin það.
Rorty var samkvæmur sjálfum sér og sneri
baki við akademíuheimspekinni. Hann var síðast
prófessor í samanburðarbókmenntum við Stan-
ford. En akademíuheimspekin hefur svo sann-
arlega ekki sleppt hendinni af Rorty – það er að
segja hugmyndum hans – og þær eru áreiðanlega
ófáar, doktorsritgerðirnar sem mora af tilvís-
unum í hann og andmælum gegn honum.
Að hafna hugmyndinni um hlutlægan sannleika
virðist líka hafa víðtækar afleiðingar langt út fyr-
ir raunvísindi. Grefur það ekki undan mögu-
leikanum á algildum mannréttindum, svo dæmi
sé tekið? Er þá yfirleitt hægt að fullyrða að lýð-
ræði sé eitthvað betra en einræði? Við þessu átti
Rorty það svar, að lýðræði væri betra en einræði
vegna þess að lýðræðinu fylgdu minni þjáningar
fólks. Lýðræði verður ofan á vegna þess að þeir
sem hafa þann eiginleika að geta fundið til sam-
úðar með öðrum verða ofan á. Lýðræðislegt sam-
félag er skilvirk leið sem þeir hafa fundið til að
stemma stigu við miskunnarleysi illmenna. Það
er eitthvað verulega sennilegt við þetta, verður
að segjast.
En þótt auðvelt sé að heillast af skrifum Ror-
tys líður ekki á löngu áður en óþægilegar spurn-
ingar fara að láta á sér kræla, og það er sama
hvernig leitað er, aldrei finnst hjá honum svar við
þeim. Bandaríski heimspekingurinn Paul Bog-
hossian sagði við Lingua Franca að Rorty hafi
hafnað hugmyndinni um hlutlægan sannleika, en
alltaf komið sér undan því að útskýra hvers
vegna bæri þá að taka orð hans sjálfs trúanleg.
Mig grunar líka að það hafi pirrað marga hvað
Rorty var gjarn á breiðar strokur. Menn vildu
meiri nákvæmni og hefðbundna röksemdafærslu.
Annars væri ekki að marka þennan mann sem
heimspeking, og ekki hægt að fallast á sjónarmið
hans.
Líklega hefði Rorty bara yppt öxlum yfir þess-
um andmælum. Þetta hefði ekki verið spurning
um að hann hefði satt að mæla og lesandanum
nauðugur einn kostur að fallast á orð hans. Það
væri algjörlega undir lesandanum sjálfum komið
hvort honum líkaði við það sem Rorty hafði fram
að færa og kysi að vera í liði með honum. Óvissa
er óhjákvæmilegur fylgifiskur heimspeki Rortys,
og aldrei kostur á röklegri fullvissu. Kannski ekki
nema von að ýmsum hafi orðið spurn hvers konar
heimspeki þetta væri eiginlega.
Ef til vill hefði Rorty svarað því til, að þetta
væri heimspeki sem endurspeglaði það eina sem
áreiðanlega væri óhjákvæmilegt. Þýski heim-
spekingurinn Jürgen Habermas sagði í minning-
arorðum um Rorty að hann hefði „aldrei gleymt
því að heimspekin má ekki – hvað sem öllum fag-
legum andmælum líður – virða að vettugi þau
verkefni sem lífið fær okkur í hendur“.
„Svikari“ deyr
»Richard Rorty er látinn.
Hann var einn umdeildasti
heimspekingurinn á síðari
hluta 20. aldar, ekki síst vegna
óvæginnar gagnrýni á sann-
leikshugtakið og það yfirlýsta
markmið vísindanna að end-
urspegla náttúruna.
ERINDI
Eftir Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
M
anngerðir eftir Forn-
Grikkjann Þeófrastos inni-
heldur þrjátíu stutta kafla
sem lýsa lyndiseinkunnum á
borð við ólíkindi, nísku og
málæði. Allt eru þetta held-
ur neikvæðar einkunnir, þótt Þeófrastos hafi
líklega verið of mikill fræðimaður til að leyfa
sér að fella siðferðislega dóma um þá sem
haldnir kunna að vera þessum skapgerð-
arbrestum. Hann lætur sér nægja að skilgreina
hverja lyndiseinkunn fyrir sig, segja í hverju
hún er fólgin og taka síðan dæmi um hvernig
hún birtist í framkomu þeirra sem hana hafa.
Ólíkindi eru „látalæti til skaða í háttum og
tali. Ólíkindatólið er einhver þvílíkur: Hann er
vanur að fara til óvina sinna og spjalla við þá
án þess að sýna þeim nokkurn fjandskap […]
Hann talar sefandi til þeirra sem þola ranglæti
og eru reiðir. Þeim sem liggur mikið á að ná
fundi hans snýr hann frá“ (bls. 69-70). Við
hlutlausa lýsingu Þeófrastosar á ólíkindatólinu
bætti útgefandi Manngerðanna á miðöldum
þeim dómi að ólíkindatólin væru „svikular
manngerðir“ sem maður verði að gæta sín bet-
ur á en nöðrum.
Þeófrastos mun hafa fæðst á eynni Lesbos í
Eyjahafi árið 370 f.Kr., eða þar um bil, og síð-
ar orðið nemandi Platóns í akademíunni í
Aþenu. Manngerðir er hann talinn hafa skrifað
í kringum 320, og hafa þær farið langa og
flókna leið í íslenska þýðingu Gottskálks Þórs
Jenssonar, sem rekur meðal annars sögu þessa
rits í ítarlegum og góðum formála.
Almennu skilgreiningarnar á lyndiseinkunn-
unum koma nútímafólki kunnuglega fyrir sjón-
ir, þótt einstök dæmi um hegðun manna virðist
svo bundin stað og tíma að þau eru næsta
óskiljanleg nú á tímum. Samt virðist sem lyndi
manna á Íslandi á 21. öld svipi ótrúlega mikið
til lyndis manna í Grikklandi fyrir 25 öldum.
Hér eru til sveitamenn, ólíkindatól, heiglar og
smjaðrarar, svo dæmi séu tekin, og munu lýs-
ingarnar á þeim koma kunnuglega fyrir sjónir,
þótt þær séu frá allt öðrum tíma og umhverfi.
Ef til vill má hafa þetta til marks um að mað-
urinn hafi eðli, þrátt fyrir allt.
Líklega fer þó misjafnlega mikið fyrir þess-
um manngerðum núorðið, og vísast dettur les-
aranum í hug einhver ný. Þannig má kannski
segja að núna sé blessunarlega lítið um
smjaðrara, en kannski fullmikið um blygð-
unarlausa og blaðrara, en lýsing Þeófrastosar á
þeim síðastnefndu er alveg stórkostleg. Við
hana hefur svo miðaldaútgefandinn bætt heil-
ræði til þeirra sem lenda í klónum á blaðrara:
„Hver sá sem ekki vill brenna sig á slíkum
mönnum verður að forða sér á hlaupum til
þess að renna úr greipum þeirra“ (bls. 76).
Manngerðaskrif hafa verið talin sérstakt
bókmenntaform, eins og fram kemur í formála
Gottskálks, og voru gríðarvinsæl í Englandi á
sautjándu öld. Það gæti verið hin ágætasta
skemmtun, trúi ég, að fá lánað form Þeófra-
stosar (byrja á almennri skilgreiningu, gefa því
næst almenna lýsingu og taka síðan einstök
dæmi, en gæta þess jafnan vandlega að fella
enga siðferðisdóma) og reyna að setja saman
fleiri manngerðir. Jafnvel einhverja sem talist
getur einkennandi fyrir samtímann. Maður
verður þó að gæta þess vel í svona lynd-
iseinkunnarlýsingu að verða ekki
meinfýsinn.
Það er engin sérstök þörf á að
reyna að útskýra nákvæmlega
hvers konar rit Manngerðir eru.
Það má líta á þetta sem siðfræðirit
í anda aristótelískrar dyggða-
hyggju, og segja þá að þær lynd-
iseinkunnir sem lýst er séu lestir,
og lýsingarnar á þeim geti þannig
verið lesandanum víti til varnaðar.
Í siðfræði Aristótelesar eru dyggð-
ir meðalhófið á milli tveggja öfga.
Lestirnir eru þannig of eða van, en
dyggðin það sem er mátulegt. Ef
litið er á ólíkindin, sem að ofan eru
nefnd, sem löst má segja að sam-
svarandi dyggð sé sannmæli. Hinn
lösturinn sem samsvarar þeirri
dyggð er raupsemin, sem einnig er
útskýrð í bókinni, og er einfaldlega
það sem kallast á góðri íslensku
karlagrobb.
Gottskálk segir í formálanum að
til séu ýmsar kenningar um Mann-
gerðir, og ein sé sú að Þeófrastos
hafi þar verið að lýsa ákveðnum
einstaklingum í Aþenu, en hafi
gætt þess vandlega að ekki yrði
augljóst við hverja hann ætti. Þótt
ekki sé heldur hægt að líta á
Manngerðir sem sálfræðirit er eins
víst að bera megi kennsl á ein-
hverjar „raskanir“ í mannlýsing-
unum. Mætti þannig kannski segja
að ýmislegt í fari ólíkindatólsins
gæti bent til að slíkur maður væri
haldinn því sem nefnt hefur verið
„mótþróaröskun“.
Auðvitað er manngerðunum lýst á fábrotinn
og einfaldan hátt, og manneskjur eru í raun og
veru mun flóknari en svo að þeim verði lýst
með svona einlitum stimplum. Þess vegna væri
kannski nær að tala um lyndiseinkunnir en
manngerðir, en það er þó óþarfi að fara út í
slíkar hártoganir. Þeófrastos virðist vel hafa
gert sér grein fyrir því að hann væri að ein-
falda málin gróflega, því að hann segir jafnan
sem svo, að tiltekin einkunn sé „einhvern vegin
þannig,“ eða „virðist vera,“ og undirstrikar að
lýsingarnar sem á eftir fylgja séu ekki nema „í
stórum dráttum“.
Sem fyrr segir standa Manngerðir alveg
undir sér sjálfar, og þarf ekki að skilgreina rit-
ið til að hafa gagn og gaman af lestrinum. Lýs-
ingin á hverri manngerð fyrir sig er stutt, ein
til þrjár síður, og skemmtilegar teikningar af
hverri fyrir sig. Upplagður skemmtilestur fyrir
þá sem aldrei ná nema í mesta lagi nokkrum
síðum áður en þeir sofna.
Blygðunarlausir blaðrarar
HIÐ íslenzka bókmenntafélag hefur gefið út í
þriðja sinn bókina Manngerðir eftir Þeófrastos í
þýðingu Gottskálks Þórs Jónssonar. Þýðingin
kom fyrst út 1990.
Ólíkindatólið „Hann er vanur að fara til óvina
sinna og spjalla við þá án þess að sýna þeim
nokkurn fjandskap. Hann lofar þá viðstadda
sem hann áður rægði og samhryggist þeim sem
tapað hafa máli fyrir sér.“