Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 16. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Svein Einarsson
Þ
að var á björtum degi
upp úr 1980 að ég var
beðinn að halda ræðu.
Ég man reyndar ekk-
ert hvernig veðrið var,
en bjartur er dag-
urinn eigi að síður í minningunni.
Ræða mín átti að koma í framhaldi af
vakningargrein eftir Ármann Örn
Ármannsson viðskiptafræðing sem
birtist fyrr í sömu viku og í kjölfarið
hafði Jón Þórarinsson tónskáld
hnykkt á efninu. Mína ræðu átti ég
að halda að afloknum tónleikum Sin-
fóníuhljómsveitar Íslands þar sem
flutt var níunda sinfónía Beethovens
– í annað sinn vegna mikillar aðsókn-
ar. Ég valdi ræðu minni leiðarstefið
„Það vantar eitt hús“. Hugmyndin
um að byggja tónlistarhús fór að
mótast þessa daga. Þetta voru glæsi-
legir tónleikar með Sinfóníunni, kór
og úrvalseinsöngvurum. Mér var
heiður að því að vera valinn til að
flytja þessa ræðu. Sinfónían hafði oft
veitt mér unaðsstundir og gerir enn,
því að hafi hún átt skilið betri sama-
stað fyrir tuttugu og fimm árum, á
hún hann enn betur skilinn í dag, svo
mjög hefur henni vaxið ásmegin. Og
auðvitað átti húsið að vera fyrir
söngvarana líka – alla íslenska tón-
listarmenn.
Síðan hefur mikið vatn runnið til
sjávar, en góðu heilli hafa stjórnvöld,
menntamálaráðuneyti og borg-
arstjórn nú tekið af skarið: Glæsilegt
tónlistarhús liggur á teikniborðinu.
En því miður hefur vegurinn verið
svolítið grýttur og svolítið hefur bor-
ið á því að þeir listamenn sem þar
vilja starfa hafa ekki verið á eitt sátt-
ir um nýtingu hússins, viljað sjá of
lítið út fyrir sín eigin gleraugu.
Þær fregnir hafa borist í sam-
tölum og greinum, að nauðsynlegt sé
að fá skýr svör um ýmis atriði. Ég er
svo heppinn að hafa engra persónu-
legra erinda að ganga, þó að ég búi
reyndar yfir nokkurri reynslu af
rekstri menningarstofnana um 24
ára skeið og hafi auk þess verið óp-
eruleikstjóri bæði hér og erlendis,
meðal annars í húsum af svipaðri
gerð og hér er fyrirhuguð. Þegar
tónlistarhúsið kemst í gagnið verð
ég nefnilega dauður og gleðst aðeins
úr fjarska.
Sinfóníuhljómsveit Íslands er
flaggskip íslenskrar tónlistar og
engum hefur nokkurn tímann bland-
ast hugur um að í húsinu eigi að vera
heimkynni hennar og að sveitin eigi
að hafa þar fyrsta rétt í öllum grein-
um, þar á meðal hvað hljómburð
snertir, að svo miklu leyti sem slíkt
verður séð fyrirfram; reynslan er-
lendis frá er að vísu margvísleg. Að-
sókn að tónleikum sveitarinnar hef-
ur á undanförnum árum verið mjög
viðundandi og viðbúið að hún fari
vaxandi við nýjar og betri aðstæður,
jafnvel þó að hlutfallslega fleiri
áhorfendur komist í salinn.
En sveitin kemur ekki til með að
hafa allar sínar æfingar í stóra saln-
um, og ekki leikur hún þar á hverju
kvöldi. Því hefur og verið litið á það
sem réttlætismál að aðrar tegundir
tónlistar – og sviðslistar þar sem
tónlist er í stóru hlutverki – eigi þar
einnig heima. Og gefur augaleið, að
meiri nýting hússins rennir stoðum
undir tryggari rekstur hljómsveit-
arinnar, því að þannig þarf vitaskuld
að binda um hnútana fjárhagslega,
að hljómsveitin njóti góðs af annarri
starfsemi í húsinu.
Um hvaða tónlist erum við þá að
tala? Með fullri virðingu fyrir sígildri
tónlist og innlendri tónsköpun á því
sviði, sem er eitt helsta tákn menn-
ingar í hverju landi, þá er önnur teg-
und tónlistar sem höfðar meira til
fjöldans um þessar mundir, og ein-
mitt þar, í geira svokallaðrar léttari
tónlistar – hvort sem það er nú rétt-
nefni eða ekki – hefur mikið verið að
gerast, mikil og athyglisverð sköpun
sem ekki síður endurspeglar okkar
tíma. Ég þarf varla að telja upp allt
sem þar er að gerjast, en nefni þó
Björk og Sigur Rós sem eru vænt-
anlega þekktustu tónlistarmenn Ís-
lendinga í dag, með fullri virðingu
fyrir Kristjáni og Kristni og Sinfóní-
unni. Flutningur margvíslegrar tón-
listar nútímans krefst allstórs sviðs
og fullkomins tæknibúnaðar hvað
snertir ljós og hljóð; það á að vera
þarna stöðugt fyrir hendi og ekki á
að þurfa að setja það upp með ærn-
um kostnaði hverju sinni, eins og
tíðkast hefur.
Annar kostur þess, að gert er ráð
fyrir stórum áhorfendasal og stóru
sviði, er sá að nú er loks hægt að
taka á móti stórum erlendum gesta-
leikjum, hverrar tegundar sem þeir
eru, t.d óperusýningum, listdanssýn-
ingum og stórum söngleikja-
„showum“. Ég hef fylgst með starfi
Listahátíðar í Reykjavík frá upphafi
og oft verið þar í forsvari og ég veit í
fyrsta lagi hversu dýrir slíkir gesta-
leikir hafa reynst, vegna þess hve
salir hér eru litlir, og sviðin líka; ég
get nefnt bæði dæmi og tölur ef ósk-
að er; sýningarkostnaður og ferða-
kostnaður er hinn sami, en of lítið
kemur inn til að mæta þeim út-
gjöldum. Í öðru lagi veit ég hversu
oft við höfum þurft að hafna glæsi-
legum menningarviðburðum að ut-
an, vegna þess að aðstæður hér hafa
verið of frumstæðar. Og ég get nefnt
tölur um milljónakostnað æ ofan í æ
sem hægt hefði verið að spara ef al-
mennilegt hús hefði verið til staðar.
Í þriðja lagi átti sér stað mikil um-
ræða um óperuflutning eða ekki fyr-
ir einum tuttugu árum, og varð það
sjónarmið ofan á, að ekki væri stætt
á öðru en að sjá til þess að óp-
eruflutningur gæti farið fram í hús-
inu; ella þyrfti þegar að byggja full-
komið óperuhús. Óperufólkið var
hógvært í kröfum sínum og rétti
fram sáttahönd. Aldrei var farið
fram á að húsinu yrði breytt í eig-
inlegt óperuhús, og var þarna verið
að fara bil beggja í hagkvæmniskyni,
líkt og gert hefur verið víða erlendis
í bæjarfélögum af sömu stærð og
Reykjavík. Sem dæmi má nefna
Olavshallen í Þrándheimi, sem er að-
setur Sinfóníuhjómsveitar borg-
arinnar sem þar hefur forgang að
öllu því sem sveitin telur sér henta;
en jafnframt er mikil önnur starf-
semi í húsinu sem tekur um 1500
manns í sæti og hefur svið sem er 22
metrar á breidd og hátt í annað eins
á dýpt: Þarna eru óperusýningar,
gestaleikir, popptónleikar og norska
sjónvarpið tekur þarna upp flestar
sínar stærri útsendingar. Ég hef
starfað í þessu húsi og sett þar upp
tvær óperusýningar og sambýlið er
hið besta. En það er reiknings-
skekkja að ímynda sér að hægt sé að
reka óperuhús með 700 sætum.
Hvað óperuflutning snertir var
tónlistarhúsið okkar því hugsað sem
viðbót, því að mikill kostnaður fylgir
því að setja upp stærri óperusýn-
ingar og kvöldtekjur þurfa að vera
sem mestar. Eftir sem áður yrði
miðstöð óperuflutnings í Íslensku
óperunni – hvort sem er í Gamla bíói
eða í Kópavoginum ellegar í Þjóð-
leikhúsinu – mörg bestu óperuverk
eru í kammerformati og njóta sín vel
í návígi. En þegar ráðist yrði í stærri
verk, yrði að vera hægt í önnur hús
að venda. Í því sambandi má benda
á, að undanfarin ár hefur aðgangs-
eyrir ekki einu sinni staðið undir
kvöldkostnaði í Íslensku óperunni –
sem sagt tap af hverri sýningu, þó að
framleiðslukostnaðurinn sé frá-
reiknaður.
Öll framleiðslan yrði utan tónlist-
arhússins – en hægt yrði að koma
inn með sýningar tilbúnar, og höf-
uðskilyrði eru einfaldlega ljós og
rými, enda er umbúnaður óperusýn-
inga oftast annar í dag en þegar
menn byggðu þung og mikil leiktjöld
og höluðu upp í turna. Nú er mynd-
um varpað á gegnsæja dúka, og bæði
umstang og kostnaður mun minni.
En þá þarf rými, myndum verður að
vera hægt að varpa upp á tjöldin
bæði að framan og aftan. Gert er svo
ráð fyrir gryfju í húsinu og okkur
var sagt að öllum þessum skilyrðum
hefði verið fullnægt.
En nú eru einhverjar blikur á lofti,
og rétt að vekja athygli á þeim áður
en farið er að byggja.
Í fyrsta lagi er allt í einu farið að
tala um einhverjar „semi-staged“-
óperusýningar. Ef átt er við eitthvað
sem líkist því sem Sinfónían stóð fyr-
ir í Laugardalshöll fyrir nokkrum
árum, þá er best að segja það strax,
að þá er verið að stíga stórt skref aft-
urábak; þetta var listrænt séð hvorki
fugl né fiskur, og eiginlega móðgun
við fimmtíu ára óperustarfsemi í
landinu. Vilji Sinfónían hins vegar
flytja óperur í hreinu konsertformi
er það auðvitað bara af hinu góða, og
má í því sambandi minna á þann
mikla fjölda ágætra íslenskra söngv-
ara sem nú starfar erlendis og sjald-
an heyrist í.
Hitt skýið á himninum vekur all-
mikla furðu. Mér skilst að einhverjir
ímyndi sér að heppilegt sé að koma
fyrir risaorgeli á bakvegg sviðsins.
Er vitnað til útlendra tónleikahalla
eins og Wiener Musikverein; þetta
sé glæsilegt! En hvar og á hvaða öld
lifa menn? Sá salur var gerður fyrir
hundrað og fimmtíu árum og fyrir
voru í borginni að minnsta kosti tvö
óperuhús. Auk þess er það fremur
sjaldgæft hérlendis að fluttir séu
konsertar fyrir orgel og sinfón-
íuhljómsveit. Ég minnist þess ekki
að hafa heyrt slíkan flutning nema
tvisvar hér frá því ég fór að sækja
hér tónleika.
Hið fyrra tilvik var þegar fluttur
var í Hallgrímskirkju á það frábæra
klais-orgel konsert Jóns Leifs og
kom í ljós að hljómburður kirkj-
unnar hentaði mjög vel fyrir þann
flutning. Hitt skiptið var þegar Sin-
fóníuhljómsveit Íslands og Hörður
Áskelsson fluttu orgelkonsert Cés-
ars Franck, hljómsveitin í Há-
skólabíói og organistinn við hljóð-
færið í Hallgrímskirkju, en
tónleikagestum gafst tækifæri svona
í eitt skipti til að fylgjast með þess-
um frábæra listamanni á skermi í
návígi, og var það einkar gaman.
Hér verður einfaldlega að for-
gangsraða. Ef menn vilja orgel í hús-
ið verður að koma því fyrir annars
staðar; ekki stoðar þó að hægt verði
að loka fyrir það; fyrir óperuflutning
þarf allt það rými sem þarna hefur
verið gert ráð fyrir, annars er allt
hitt unnið fyrir gýg. Og þá kemur
krafan um fullkomið alvöru óperu-
og listdanshús fram af auknum
krafti.
Og megi nú friður og sátt haldast
um öll þessi atriði.
Ópera? „Hvað óperuflutning snertir var tónlistarhúsið okkar því hugsað sem viðbót, því að mikill kostnaður fylgir því að setja upp stærri óperusýningar og kvöldtekjur þurfa að vera sem mestar.“
Um tónlistarhús
GREINARHÖFUNDUR telur rétt
að önnur tónlist en sú sem Sinfón-
íuhljómsveit Íslands flytur fái að
hljóma í nýja Tónlistarhúsinu, þar á
meðal rokktónlist, sem hann segir
hafa blómstrað hérlendis, og ópera.
Hann telur hins vegar hugmyndir
um að koma fyrir orgeli í húsinu
furðulegar.
»En sveitin kemur
ekki til með að hafa
allar sínar æfingar
í stóra salnum, og
ekki leikur hún þar
á hverju kvöldi.
Höfundur er leikstjóri og fyrrverandi
þjóðleikhússtjóri.
UPPLIFÐU NÁTTÚRUNA
Einstakar bækur
sem allir
áhugamenn um
íslenska náttúru
ættu að lesa.
NÝ!