Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2007, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 28. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Arnar Eggert Thoroddsen
arnart@mbl.is
G
ott listaverk sem nær til
þrjátíu milljóna manna og
lætur þeim líða eins og
þeir eigi eitthvað sameig-
inlegt kann að hafa meira
fram að færa en stórkost-
legt listaverk sem nær til
þrjú þúsund manns en
skilur eftir sig lítið annað en einmanakennd. Á
okkar tímum hafa staðlar listarinnar breyst,
víkkað út. Framtíðin tilheyrir Bart Simpson.“
Þannig ritaði Tad Friend árið 1993, um það
leyti sem Simpsons-fjölskyldan virtist vera að
ná heimsyfirráðum. Völd hennar og áhrif áttu
svo eftir að aukast enn frekar á næstu árum.
Ekki eðlilegt
Þegar höfundur þessarar greinar ákvað á sín-
um tíma að skrifa fjölmiðlafræðilega ritgerð
um þessar gríðarlega vinsælu teiknimyndir
stökk mörgum bros á vör. Þó að það væri alveg
klárt að þetta væru engar venjulegar teikni-
myndir, stútfullar af meinfyndinni gagnrýn-
inni á nútímasamfélagið, þótti það spreng-
hlægilegt að einhver ætlaði sér að setjast í
alvarlega stellingar yfir litríku skrípó, þar sem
söguhetjurnar væru gular og með fjóra putta á
hendi. Í Háskóla Íslands á þeim tíma (þetta var
vorið 1999) höfðu rannsóknir á dægurmenn-
ingu verið lítt stundaðar þrátt fyrir að nokk-
urra áratuga hefð væri fyrir slíku erlendis,
einkanlega í Bretlandi. Kannski þess vegna
kom það einnig í opna skjöldu að fræðilegar
greinar erlendis frá um þetta stórmerka
menningarefni, þ.e. Simpsons, voru afskaplega
fáar, og samt var þátturinn búinn að ganga í
tíu ár og þegar búinn að slá ýmis met. Var
t.a.m. sú teiknimynd sem hafði lengst verið
sýnd á hinum svonefnda kjörtíma eða „prime-
time“ (og sló þar met Flintstones). Nú ca tíu
árum síðar er öldin hins vegar önnur. Heilu
bækurnar hafa verið helgaðar Homer og co.,
og taka þær allt frá djúpfræðilegum grein-
ingum til sögulegs yfirlits. Fáir komast í dag
undan Simpsons-fjölskyldunni og æ fleiri eru
farnir að gera sér grein fyrir því að hér er ekk-
ert eðlilegt fyrirbæri á ferð.
Breytt gildi
Sjónvarpsfræðilega eru Simpsons-þættirnir
nokkurs konar aðlagaðir „sit-com“ þættir, þætt-
ir sem einkennast m.a. af því að áhorfendur eru
í leiksal og heyra má hlátrasköllin er eitthvað
fyndið gerist (sá þáttur á þó eðlilega ekki við um
Simpsons). Margar af vinsælustu þáttaröðum
sjónvarpssögunnar hafa fylgt þessu lögmáli, og
einatt snýst söguframvindan um kjarnafjöl-
skylduna, en þannig er og farið með Simpsons.
Ástæða mikilla vinsælda slíkra þáttaraða felst
m.a. í því hvernig áhorfendur geta séð sjálfa sig
og líf sitt í persónum þáttanna. Þróun þessara
þátta undanfarin ár hefur verið nokkuð athygl-
isverð þar sem verkamenn og venjulega fólkið
hefur tekið við af fullkomnu fjölskyldunum. Á
níunda áratugnum var The Cosby Show (1984-
92) langvinsælasti þátturinn en þar lék Bill
Cosby fæðingarlækni sem átti lögfræðing fyrir
konu. Fleiri þættir á þessum tíma voru t.d. Fa-
mily Ties (1982-89) og Growing Pains (1985-
1992), þættir þar sem hamingja og staðfesta
ríkti meðal fjölskyldumeðlima. Þátturinn Mar-
ried … with Children, í raun nokkurs konar
undanfari Simpsons-fjölskyldunnar, braut þetta
paradísarmynstur svo upp árið 1987 sama ár og
Simpsons-fjölskyldan kom fyrst fram sem stutt
innslög í The Tracy Ullman Show. Þar er að
finna kjarnafjölskyldu eins og í hinum hefð-
bundnu fjölskylduþáttum en nú er komið stórt
spurningarmerki fyrir framan hin almennu fjöl-
skyldugildi. Fjölskyldufaðirinn er hálfgerður
aumingi sem virðist meira umhugað um bjórinn
en börnin og móðurinni virðist hreinlega standa
nokk á sama. Í kjölfarið komu þættir eins og
Roseanne og Simpsons, þar sem viðfangið var
firrtar verkalýðsfjölskyldur fremur en ham-
ingjusamar miðstéttarfjölskyldur.
Framúrstefna
Beina arfleið þessa er að finna í nokkrum vin-
sælustu grínþáttum tíunda áratugarins eins og
Seinfeld („þátturinn um ekki neitt“) og Simp-
sons en þeir brutu einfaldlega blað í sjónvarps-
sögunni, og voru einkar framúrstefnulegir í
efnistökum. Þættirnir eru fyndnir vegna þess
að þar er fjallað um hversdagslega hluti sem
við könnumst öll við, á gráglettinn og kald-
hæðnislegan hátt, og einatt sjáum við sjálf
okkur í einhverjum af persónunum. Í tilfelli
Simpsons eru hin ýmsu samfélagslegu fyr-
irbæri persónugerð á ýktan hátt, margar sögu-
hetjurnar eru staðlaðar, ýktar ímyndir af
ákveðnum þjóðfélagshópum. Gott dæmi væri
Mr. Burns, eigandi kjarnorkuversins sem
Hómer vinnur í, en hann er greinileg tákn-
mynd fyrir hina gegndarlausu græðgi sem
vestræn auðvaldshyggja byggist á.
Oft kemur fram í einni setningu yfirgrips-
mikil og beinskeytt gagnrýni á eitthvað til-
tekið. Og grafalvarlegir hlutir eru dregnir
fram í sviðsljósið á kíminn hátt. Til marks um
þetta er dásamleg setning lögreglustjórans í
Springfield, hins búlduleita Wiggum, sem er
fast skot á réttarkerfi Bandaríkjanna. Hérna
hefur hann handsamað stigamanninn Snake,
sem er bæjarþorparinn:
„– Wiggum: Cuff him, boys. We’re putting
this dirtbag away.
– Snake: Huh! I’ll be back on the street in 24
hours.
– Wiggum: We’ll try to make it twelve.“ 1
Þættir eins og Beavis og Butt-head og The
Simpsons þóttu því ferskir er þeir komu fram á
sjónarsviðið þar sem þeir stuðuðu fólk og voru
uppfullir af samfélagslegu raunsæi ef vel var
að gáð. Þetta hefur ekki verið hefðin með sjón-
varpsefni af þessu tagi (þ.e. teiknimyndir) sem
helst hefur miðað að því að bjarga fólki frá
raunveruleikanum og gefa því færi á að
slökkva aðeins á hugsuninni í stað þess að
hvetja til hennar.
Þróun
Hið aflýsta (póstmóderníska) og kalda menn-
ingarumhverfi nútímans sem alið hefur upp
megnið af áhorfendum og aðdáendum Simp-
sons gerir þeim fært að ná skilaboðum þátt-
anna. Hin samfélagslegu gildi sem hæst eru á
lofti á hverjum tíma endurspeglast í þeim sjón-
varpsþáttum sem eru vinsælastir hverju sinni.
Þetta skýrir vinsældir þátta eins og Simpsons
og Seinfeld en þeir taka á hlutum sem við
„þekkjum öll“. Þetta skýrir líka að einhverju
leyti að fólk sem komið er á vissan aldur á erf-
itt með að „skilja“ þættina.
Á upphafsárum Simpsons var meira um
glens og grín, Bart var aðalsöguhetjan og
Hómer var til að mynda mun einfaldari per-
sóna, gerði mikið af því að elta Bart út um allt
hús og reyndi iðulega að kyrkja hann ef honum
mislíkaði eitthvað. Þegar komið var fram í
fimmta tímabil þáttanna var Hómer hins vegar
orðinn meiri miðpunktur í sögunum og per-
sóna hans var orðin margslungnari. Hann var
bæði orðinn enn heimskari en hann hafði áður
verið en um leið var hann byrjaður að sýna á
sér mýkri og manneskjulegri hliðar.
Höfundar þáttanna voru, er hér var komið
sögu, greinilega búnir að forma og slípa hug-
myndina um þáttinn betur og farnir að sýna
meistaralega takta er þeir fóru höndum um
hina ýmsu hluti í samtímamenningunni. Oft
hafa þetta verið umdeild og viðkvæm mál eins
og t.d. skotvopnaeign meðaljónsins, samkyn-
hneigð eða þá utanríkisstefna Bandaríkja-
stjórnar og ná höfundarnir glettilega vel að
forðast predikanir hvers konar og listavel er
sneitt fram hjá hinni landlægu, amerísku sjón-
varpsvæmni. Frábært dæmi um þetta er
snilldarlegur þáttur sem tekur á samkyn-
hneigð en sjálfur John Waters leggur til gest-
arödd (líklega þekktastur fyrir mynd sína Pink
Flamingos).
Nær raunveruleikanum
Simpsons-fjölskyldan er nær okkur í reynd en
fyrirmyndarfólkið sem fyllti Cosby-fjölskyld-
una (Þess má geta að The Cosby Show fékk ís-
lenska heitið „Fyrirmyndarfaðir“ þegar þátta-
röðin var tekin til sýninga hér á landi). Það var
enda tímanna tákn þegar Simpsons var settur
á þann tíma sem Cosby Show hafði verið á, en
þátturinn var sýndur á besta tíma á fimmtu-
dagskvöldum. Gömul gildi viku því fyrir nýjum
á áþreifanlegan hátt. Simpsons-fjölskyldan er í
rauninni hópur af andhetjum, samsafn alls-
kyns tilfinninga og hugsana, góðra sem slæma,
og allir virðast geta tengt brot af tilveru sinni
við þau. Einn daginn er allt í rugli hjá Marge
og fjölskyldu en þann næsta er allt í blússandi
hamingju. Fallvaltleiki tilverunnar er stað-
reynd hjá Simpsons líkt og hjá okkur. Höfund-
arnir sjá þó til þess, þrátt fyrir allt þetta, að
væntumþykjan og kærleikurinn sé til staðar
eins og hjá öðrum fjölskyldum. Oft reynist þó
bæði fjölskyldunni og áhorfendum erfitt að
greina þetta vegna þess að í Springfield hefur
enginn stjórn á neinu, allt getur gerst og sam-
félagið er óstöðugt, breytilegt og siðspillt.
Gömlu góðu samfélags- og fjölskyldugildin eru
í raun á tjá og tundri í heimabæ Hómers og
Marge. Bush eldri Bandaríkjaforseti syrgði
brotthvarf þessara gilda í ræðu fyrir forseta-
kosningarnar 1992 (sem hann tapaði vel að
merkja) er hann hélt tölu um mikilvægi fjöl-
skyldunnar og sagði m.a. að bandaríska þjóðin
ætti að taka upp hætti og hegðan að dæmi The
Waltons fremur en The Simpsons (The Wal-
tons var bandarískt fjölskyldudrama sem
fjallaði um hina fullkomnu fjölskyldu þar sem
ekkert fór fyrir ofbeldi, kynlífi eða öðrum „só-
dómskum“ gjörðum. Þættirnir voru sýndir á
CBS-sjónvarpsstöðinni á árunum 1972 til
1981).
Til að undirstrika að Simpsons-fjölskyldan
sé „mannleg“, í aðlagaðri merkingu þess orðs,
fer hér á eftir fallegt þáttabrot þar sem Hómer
gerir tilraun til að tjá ást sína á Marge. Ósætti
hefur verið á milli þeirra og Marge hefur hálf-
partinn verið að slá sér upp með keilukenn-
aranum sínum vegna þessa og Hómer er farinn
að skynja að Marge er byrjuð að fjarlægast
hann. Í atriðinu er Marge inni í eldhúsinu að
smyrja samlokur. Hómer kemur inn og hönd
hans nálgast hönd Marge, en hann hættir við á
síðustu stundu og tekur nestisboxið sér í hönd í
staðinn. Er hann er að fara út úr eldhúsinu,
snýr hann sér við og lítur lúpulega til Marge:
„– Homer: Marge, may I … speak to you?
– Marge: Sure.
– Homer: You know, I’ve been thinking.
Everyone makes peanut butter and jelly sand-
wiches, but usually the jelly drips out over the
sides and the guy’s hands get all sticky. But
your jelly stays right in the middle where it’s
supposed to. I don’t know how you do it.
You’ve just got a gift I guess, and I’ve always
thought so … I’ve just never mentioned it. But
it’s time you knew how I feel. I don’t believe in
keeping feelings bottled up. [pause] Goodbye
my wife.
– Marge: … Goodbye Homer.“ 2
Kynjahlutverk
Eitt af því fjölmarga sem Simpsons-þættirnir
hafa sett undir mæliker, greint og svo dregið
sundur og saman í háði og jafnvel kastað upp í
loft – eða bara út um gluggann – er viðteknar
hugmyndir um kynferði, þ.e. hlutverk karla og
kvenna. Hefðbundnar ímyndir kynjanna eru
brotnar upp, trekk í trekk. Karlmaðurinn er
tekinn af stalli og sýnt er fram á að karlar eru
ekki alltaf hinar fullkomnu hetjur, nema
kannski hvunndagshetjur sem við erum öll
Bara grín?
Kvikmynd, byggð á þáttunum um Simpsons-
fjölskylduna, var frumsýnd hérlendis í gær.
Áhrif þessara teiknimyndaþátta á vestræna
dægurmenningu undanfarin tuttugu ár hafa
verið gríðarleg og vinsældirnar virðast síst
ætla að dala.
Hómer Simpson Hómer
Sapiens, Homo Simpson.
Hann biður góðan guð að
gefa sér meira hár.
» Gáfur eru vanalega af frekar
skornum skammti hjá karl-
mönnum í Simpsons og karlmenn í
Simpsons bera enga virðingu fyrir
sjálfum sér sem manneskjum. Ýkt-
asta dæmið um þetta er þegar Hóm-
er reynir að þyngjast það mikið að
hann verði dæmdur öryrki og þurfi
því ekki mæta á vinnustað sinn.
Simpsons Af hverju er Bart berfætt-
ur? Fornfræg ímynd frá Abbey Road.