Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2007, Blaðsíða 8

Manga-leiðin
um Japan
Litríkt Skiltið fyrir framan Kozan-ji musterið.
Úlfhildur Dagsdóttir
varulfur@centrum.is
S
agan segir frá ungum
prinsi, Genji, sem er
sonur keisarans, en
þar sem móðir hans
er ekki nægilega eð-
alborinn fær Genji
ekki að verða krón-
prins, þrátt fyrir að
vera öllum kostum gæddur, jafnt feg-
urð og fágun sem menntun og gáfum. Í
staðinn lendir hann í linnulausum ást-
arævintýrum. Á tólftu öld var saga
Murasaki færð í nýtt form, úr henni
var unnið myndlýst handrit. Handrit
þetta, sem er talið eitt það fyrsta sinn-
ar tegundar, er í rúllu – skrollu – og
þar eru það myndirnar sem skipta
mestu máli, öfugt við vestræn mynd-
lýst handrit þar sem textinn ræður og
er skreyttur, þá eru japönsku mynd-
lýstu handritin knúin áfram af mynd-
máli, textinn er í aukahlutverki. Hand-
ritið er gífurlega fallegt og það sem
eftir er af því (rúmur þriðjungur) er
varðveitt í Tokugawa-safninu í Nago-
ya. Þar er það til sýnis einu sinni á ári, í
nóvember, því það er orðið svo við-
kvæmt. Tæpu árþúsundi síðar var
Sagan af Genji enn færð í nýtt form
(eftir að hafa í það minnsta einu sinni
verið gefin út í enn annarri myndlýstri
útgáfu, með tréristum frá 1650), að
þessu sinni form myndasögunnar, en
árið 1993 voru gefnar út nokkrar
manga-bækur um Genji og félaga
hans, í meðförum Waki Yamato. Þær
birtust síðan í tvítyngdri kennsluút-
gáfu árið 2000 sem Tale of Genji.
Þannig er Sagan af Genji ákaflega gott
dæmi um tengsl japanskra mynda-
sagna, manga, við auðuga myndlist-
arhefð Japana.
Sagan af ekki-Genji
Það rigndi októberdaginn sem ég tók
hraðlestina frá Kýótó til Nagoya. Í
ferðamanna-upplýsinga-bási var afar
hjálpleg kona sem gaf mér góðar leið-
beiningar um hvernig ég ætti að finna
Tokugawa-safnið. Í því að ég stefni út
á stoppustöð spyr konan útlending
sem stóð við hliðina á mér niðursokk-
inn í kort hvort hún geti aðstoðað hann
en hann segir af bragði: ég elti hana
bara. Pilturinn reyndist vera listamað-
ur frá Toronto, sem í augnablikinu býr
í Taívan og kennir þar börnum ensku.
Hann virtist fullkomlega ófær um að
bjarga sér sjálfur og hengdi sig því í
mig þennan dag. Á leiðinni á safnið
gengum við í gegnum einn af þessum
fallegu görðum Japananna, sem
reyndist fullt eins njóta sín í rigningu,
og eftir að hafa skoðað eftirprentanir
af Genji-skrollunni og mikið magn
annarra myndlýstra handrita end-
uðum við á írskum pöbb þar sem ég
kom honum yfir á afskaplega glaðan
afgreiðslumann sem hafði einu sinni
verið í Toronto. Og kvaddi svo, fremur
lítið uppnumin af samskiptunum, hann
var sannarlega enginn Genji.
Handritin heim
Þegar þarna var komið hafði ég verið í
næstum hálfan mánuð í Japan, fyrst í
Tókýó en síðan í Kýótó. Markmið ferð-
arinnar var að kynna mér manga og
myndasögumenningu Japana. Elting-
arleikur minn við myndlýst handrit var
einn hluti af þessum rannsóknum en
samkvæmt bókum um manga er hægt
að rekja rætur þessarar japönsku út-
gáfu myndasögunnar alveg aftur til
þeirra, og jafnvel enn aftar, því margir
vilja meina að ritmál Japana, mynd-
letrið, sé í raun grunnurinn að mik-
ilvægi þessa forms í japanskri menn-
ingu.
Ég spurði um þátt handritanna í
Kýótó-háskóla, en þar tók ég viðtöl við
manga-listamenn og fræðimenn í sér-
stakri manga-deild innan þessa
listaháskóla á ystu mörkum Kýótó-
borgar. Viðtölin tók ég með hjálp túlks
sem ekki vissi mikið um manga og því
urðu samskiptin nokkuð skrautleg.
„Það er ekki komin niðurstaða í því
máli, við erum enn að ræða þetta,“
sagði Kazuma Yoshimura grafalvar-
legur, en hann er doktor í manga-
andlitum, manga-höfundurinn Keiko
Takemiya og safnstjórinn Tomoyuki
Omote kinkuðu ákaft kolli. Þau sýndu
mér kópíu af hinu fræga handriti
munksins Toba, sem á japönsku nefn-
ist Ch-j-giga og mætti útleggja á ís-
lensku sem dýra-spé. Handritið er frá
tólftu öld og þar birtast dýr að leika
menn, meðal frægra uppátækja er
glíma milli froska og héra. Eftirprent-
anir handritsins er hægt að kaupa í
litlum rúllum og á söguflekum í safni
helguðu verkum Osama Tezuka eru
myndir úr þessu handriti fremstar í
línulegri sögu manga.
Glíman við teathöfnina
Svo einn dag skellti ég mér uppí
strætó og brunaði lengst út í annan út-
jaðar Kýótó að finna Kozan-ji must-
erið, en þar eru geymdar frumútgáf-
urnar af dýra-skrollunum. Eftir
nokkurt rölt um grónar hæðir kom ég
að stíg með skilti og á því var myndin
fræga af glímu frosksins og hérans.
Hofið sjálft var nokkru ofar, lítið en
ógurlega fallegt, og þar gat ég skoðað
eina skrolluna í glerbúri. Alveg heilluð
af þessu fallega umhverfi og leikjum
dýranna dreif ég mig í afgreiðsluna og
keypti mér skrollu-kópíur. Af-
greiðslufólkið var svo ánægt með þessi
miklu innkaup að mér var boðið te!
Það er að segja te-seremoníu te, með
tilheyrandi hneigingum og hnjásetum.
Og nú voru góð ráð rándýr. Mér leið
óneitanlega eins og froski að leika Jap-
ana.
Manga er pólitískt
Eins og Yoshimura benti á eru ekki all-
ir á eitt sáttir um hversu mikið er hægt
að tengja manga við listræna fortíð
Japana. Chigusa Ogino, sem stýrir
Tuttle-Mori-umboðinu, sem sér um
sölu manga erlendis, brosti svolítið út í
annað þegar ég spurði um myndlýstu
skrollurnar. Líkt og þau í Kýótó-
háskóla átti hún dýraskrollu sem hún
sýndi mér. Svo sagði hún að það mætti,
með nokkurri einföldun, skipta við-
horfum til manga í tvennt, pólitískt
séð. Annarsvegar væri þjóðernissinn-
aður vængur sem vildi endilega tengja
myndasögur við fortíðina, myndlýstu
handritin og önnur myndverk sem
fylgdu á eftir þeim, eins og til dæmis
Ukyo-e, hinar svokölluðu fljótandi
prentmyndir. Hinsvegar væri fremur
vinstri sinnað lið sem hafnaði þessari
fortíðarhyggju og legði í staðinn
áherslu á áhrif Disney-teiknimynda á
frumkvöðul myndasögunnar í Japan,
fyrrnefndan Osamu Tezuka. Hún lifn-
aði hinsvegar við þegar ég spurði um
tengslin við myndletrið og gaf mér
stutta kennslustund í japönskum tákn-
um, algerlega á þeirri línu að mynd-
letrið væri mikilvægur grunnur fyrir
þróun hins sérstæða stíls japanskra
myndasagna og menningarlegs mik-
ilvægs þeirra innan Japan.
Anime-snillingur verður til
Kazuma Yoshimura vildi skipta manga
uppí tvo meginstrauma, frásagnar-
manga og skopmynda-manga. Og
sagði að Tezuka væri frumkvöðull frá-
sagnarformsins. Vissulega umbylti Te-
zuka forminu á sínum tíma – hann
byrjaði feril sinn sem manga-höfundur
seint á fimmta áratugnum – og notaði
það til að skrifa langar sögur, fyrst að-
allega ætlaðar börnum og unglingum
eins og til dæmis Astró-strákurinn, en
síðar meir þróaði hann sögur fyrir full-
orðna, eins og Búdda. Tezuka fæddist í
litlum bæ nærri Osaka, Takarazuka,
sem er í dag aðallega frægur fyrir
kvennaleikhús þar sem konur leika öll
karlhlutverk (umskipti á hefðbundnu
japönsku leikhúsi þar sem karlar leika
kvenhlutverk). Í bænum er safn helgað
Tezuka og verkum hans og þangað
lagði ég leið mína, hinn rigningardag-
inn í þessari þriggja vikna haustferð
minni til Japan.
Safnið er einstaklega vel heppnað,
bæði fallega hannað (sem kom ekki á
óvart) og stútfullt af skemmtilegu dóti
og góðum upplýsingum. Eftir að hafa
lesið mér til um þróun stíls Tezuka (allt
á japönsku, en myndirnar töluðu sínu
máli) og horft á teiknimyndir eftir
hann rambaði ég niður í kjallara. Þar
tekur á móti mér ein af þessum af-
skaplega hjálplegu stúlkum og býður
mér að gera teiknimynd – anime. Og
áður en ég vissi var hún búin að koma
mér fyrir við borð og sýnir mér aðskilj-
anlega möguleika við teiknimynda-
gerð, kemur með leiðbeiningar á ensku
og allt. Skelkuð yfir þessari yfirþyrm-
andi aðstoð ýti ég á einhvern takka og
stúlkan kemur hlaupandi með tvö blöð
sem hún festir á skapalón og skipar
mér að teikna mynd og svo aðra aðeins
öðruvísi ofaní. Þrátt fyrir afar tak-
markaða teiknihæfileika lét ég mig
hafa þetta og teikna borgarútlínur,
ákveð svo að slamma Godzillu með.
Það var mikið hlegið þegar stúlkan fer
með þetta til annarrar og eftir smá
tíma kemur hún aftur, með blöðin
stimpluð með Astró-stráknum (þetta
Genji monogatari eða Sagan af Genji
eftir aðalsfrúna og hirðdömuna
Murasaki Shikibu er af mörgum tal-
in fyrsta skáldsagan, en hún var gef-
in út á elleftu öld í Japan.
» Á tólftu öld var saga
Murasaki færð í nýtt form,
úr henni var unnið myndlýst
handrit. Handrit þetta, sem
er talið eitt það fyrsta sinnar
tegundar, er í rúllu – skrollu –
og þar eru það myndirnar
sem skipta mestu máli, öfugt
við vestræn myndlýst handrit
þar sem textinn ræður og er
skreyttur, þá eru japönsku
myndlýstu handritin knúin
áfram af myndmáli, textinn
er í aukahlutverki. Handritið
er gífurlega fallegt og það
sem eftir er af því (rúmur
þriðjungur) er varðveitt í
Tokugawa-safninu í Nagoya.
Manga Vínlandssaga í Mangaútgáfu.
8 LAUGARDAGUR 28. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók