Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2007, Blaðsíða 13

áfram í skóginum. Barnamenningin miðar einn-
ig að því að minnka muninn á mönnum og dýr-
um með því að manngera hegðun dýra. Í dýra-
görðum geta borgarbörn komist í nálægð við
alvöru dýr, en þau eru á bak við rimla svo eng-
um stendur ógn af þeim. Sumum börnum finnst
ljónið jafnvel krúttlegt og langar til að klappa
því. Ljóninu er fært kjötstykki, sama mat og
barnið borðar. Ímyndið ykkur ef vörður myndi
t.d. hleypa antilópu inn í búrið hjá ljóninu og
barnið myndi verða vitni að blóðugu drápi. Það
kæmi sennilega flestum í uppnám. Við verndum
þau til hins ýtrasta fyrir alvöru lífsins. Barna-
menningin hefur ekki aðeins alið upp trúna á
mannlegar og góðar sálir í dýrum, heldur einnig
í leikföngum. Teiknimyndin Toy Story fjallar
t.d. um leikföng sem eiga sitt eigið líf þegar eig-
andinn er ekki nálægur. Skilaboðin um jöfnuð
manna, dýra og leikfanga í barnamenningunni
eru vel meint. Þau eru fyrst og fremst hugsuð
sem myndlíkingar til að hjálpa barninu að
rækta með sér samkennd með öllum mann-
eskjum, óháð útliti þeirra og ímynd. Dýr og leik-
föng fanga athygli barnsins en samhliða er
brýnt fyrir þeim að koma vel fram við dýr og
hugsa vel um hlutina sína. Börn eiga rétt á að
viðhalda sakleysi sínu og óbeisluðu hugmynda-
flugi eins lengi og mögulegt er. En hvaða áhrif
ætli þetta hafi á manneskjur sem alast upp í
þessari menningu? Hún hlýtur að eiga stóran
þátt í að móta viðhorf þeirra til dýra í framtíð-
inni.
Hönnun og vörur
Maðurinn hefur alla tíð haft löngun til að herma
eftir náttúrunni. Forvitni rekur hann áfram í
endalausri leit að skilningi á náttúrunni. Hann
hefur smíðað og tálgað hluti í formi dýra frá
upphafi í öllum þjóðfélögum jarðarinnar. Elstu
málverk sem fundist hafa sýna nákvæmar
teikningar af dýrum en menn eru einungis
sýndir sem spýtukarlar. Því er ljóst að önnur
dýr hafa fangað huga mannsins allt frá árdög-
um mannkyns og hann hefur bæði nýtt dýrin
sem efnivið í sköpunina og hermt eftir lögun eða
hreyfingum dýranna.
Fyrir örfáum árum þótti ekki óeðlilegt að
hafa heilan refaham hangandi um hálsinn. Nú
virðist þessi tíska hafa breyst töluvert, dingl-
andi refahausar og -loppur virðast nánast alveg
horfnar af fínum frúm. Margir telja það jafnvel
siðferðilega rangt að flagga slíkum flíkum.
Engu að síður hafa pelsar og allskyns fatnaður
úr skinni sjaldan verið vinsælli en nú. Í kjöt-
borðum landsins sést ekki lengur nein tenging
við dýrið sjálft, búið er að skera í burtu allt
nema vöðvann og fituna og smá bein. Maðurinn
nýtti sér dýraskinn til að halda á sér hita áður
en hann fann upp gerviefni. Nútíminn býður
upp á endalausa möguleika við framleiðslu á
textílefnum í fatnað og mætti því ætla að fólk
gæti varpað öndinni léttar yfir því að þurfa ekki
að drepa dýr einungis í þeim tilgangi að ná af
þeim feldinum. Reyndin er önnur. Margir taka
gæði náttúrulega efnisins fram yfir gerviefnin
sem standast þeim sjaldan snúning, enda þurfa
kaupendur ekki að vita af drápinu á dýrinu þar
sem iðnaðurinn sér algjörlega um það fyrir lukt-
um dyrum. Sístækkandi hópur fólks er þó á
móti loðdýraræktun vegna frétta af slæmri
meðferð á dýrunum. Keppni um sem mýkst og
ódýrust efni sem höfða til sem flestra stjórnar
markaðnum. Sumir framleiðendur hafa jafnvel
farið þá leið að lauma dýrahárum í tuskudýr og
fatnað sem þeir merkja svo með villandi nöfnum
til að gefa í skyn að um sé að ræða gerviefni.
Nýlega hefur meira að segja frést af hunda- og
kattaræktun í Kína til framleiðslu á „gervifeldi“.
Þarna hefur myndast athyglisverður hræri-
grautur. Maðurinn slátrar dýrum, sker af þeim
feldinn og sníður hann svo aftur til að geta
saumað saman eftirlíkingu af dýrinu. Stundum
er jafnvel sérstökum rafmagnsbúnaði komið
fyrir innan í tuskudýrinu sem líkir eftir hreyf-
ingum eða hljóði dýrsins. Maðurinn endur-
hannar nánast dýrið og kastar frá öllum óþarfa
eins og tilfinningum, hungri og sjálfstæðum
vilja. Hann tekur dýrið úr líkamanum. Eftir
stendur vél í hamnum. Hugmyndir Descartes
um dýr sem sálarlausar vélar koma upp í hug-
ann. Ef til vill erum við í nútímanum að reyna að
uppfylla einhverskonar óskhyggju, ósk um að
losna undan samviskubitinu, undan tilhugs-
uninni um aðra sál sem finnur jafn mikið til og
við. Við búum til dýr sem uppfyllir þarfir okkar
til að umgangast það áhyggjulaust.
Hönnuðir hafa hingað til þurft að lúta óskráð-
um siðareglum. Hönnun verður að höfða til
neytandans svo hann kaupi vöruna. Hönnuðir
forðast eftir fremsta megni að særa blygð-
unarkennd neytandans eða þröngva upp á hann
pólitískum skoðunum. Ný kynslóð róttækra
hönnuða leitast nú við að breyta þessum
áherslum og eru verkin þeirra langt frá því að
vera hlutlaus. Julia Lohmann hannar bekki sem
eru leðurklæddir og í laginu eins og kýr. Í
bekkjunum sést móta fyrir líkamsbyggingu
dýrsins, svo sem rifbeinum og lærum. Fætur og
haus hafa verið fjarlægð því það er fyrsta ferlið í
slátrun á nautgripum. Leðrið er sniðið á búkinn
og látið sitja á honum alveg eins og það var á lif-
andi skepnunni. Auk þess má sjá ör og annað
sem ber vott um lífsskeið skepnunnar, sem
venjulega er reynt að skera í burtu þegar leður
er notað til að bólstra t.d. sófa eða innviði bíla.
Þessir bekkir hafa vakið mikla athygli, enda
tengja þeir efnið á frekar óþægilegan hátt við
upprunann. Michael Sans á heiðurinn að gauks-
klukkunni sem prýðir forsíðu hönnunartíma-
ritsins Icon í nóvember 2006. Gauksklukkan er
gerð úr dauðum gauki sem er negldur upp á
vegg og hefur stafræna klukku í keðju um háls-
inn. „Þetta er alvöru fugl, en hann er samt ekki
alvöru því hann er dauður. Ég sé ekki svo mik-
inn mun á þessum dauða fugli og plastefni,“ seg-
ir hönnuðurinn. Miriam van der Lubbe og Niels
van Eijk hönnuðu heldur óvenjulega útgáfu af
hinum hefðbundnu tuskudýra-inniskóm. Þau
bjuggu til inniskó úr heilum moldvörpuham.
„Flestum finnst í lagi að drepa þessi dýr ef þau
eyðileggja garðinn þinn,“ segir van Eijk. „En ef
við myndum búa til fína inniskó úr þeim, í stað-
inn fyrir að henda þeim, myndi fólk segja að við
höfum gengið of langt. Mér finnst það vera
hræsni.“ Allir þessir hlutir eiga það sameig-
inlegt að benda áhorfandanum eða neytand-
anum á firringuna sem hefur skapast í sam-
félaginu þar sem við höfum afmáð öll
sönnunargögn um að dýraafurðir komi af
skepnum. Þessir hlutir benda okkur um leið á
ósýnileg mörk sem hafa skapast og aðskilja hrá-
efni frá dýri, t.d. hvaða partar af dýrinu mega
sjást. Þar að auki felast ákveðin skilaboð í hlut-
unum um að það sé mikið magn af hráefni sem
fer til spillis við að fylgja eftir þessum sið-
fræðilegu reglum og það megi vel nýta, í stað
þess að framleiða fleiri gerviefni. Ef dýrið er
dautt þá er það orðið að hráefni, í mat, fatnað
eða hluti. Þannig hefur það ávallt verið og er
það líka í dag, þrátt fyrir að við sjáum fá merki
um það. Iðnaðurinn gerir okkur auðveldlega
kleift að sópa öllum sönnunargögnum um upp-
runa afurðanna undir teppi og frelsar okkur
þannig frá samviskubitinu yfir drápunum.
Dýr eða hlutur?
Dýrin eru okkur bæði innblástur og hráefni.
Þegar við sköpum hlut í formi dýrs gefum við
honum merkingu dýrsins og tengingu við ímynd
þess í lifanda lífi. Innblásturinn nærist á áhuga
okkar á lifandi dýrunum en nýtingin á hráefninu
krefst þess að við horfum fram hjá sársauka
dýrsins. Þetta er mótsagnakennt en skarast
jafnvel í sama hlutnum. Skynjun okkar á fyr-
irbærum í kringum okkur mótast af hug-
myndum okkar um það hvort þau séu lifandi eða
dauð: dýr eða hlutur. Tilfinningin fyrir lífi
kveikir á samlíðun okkar með því og býður upp
á möguleika á einhverskonar samskiptum eða
umhyggju. Við höfum vald til að „sníða dýr að
okkar eigin þörfum,“ hvort sem við fiktum við
genin í náttúrunni eða búum til okkar eigin.
Þessi dýr eru bæði afsprengi hugmynda okkar
um hvernig dýr eiga að vera, en hafa sömuleiðis
áhrif á viðhorf okkar til dýra almennt. Tilfinn-
ingasamband okkar við hluti og dýr mótast af
mismunandi viðhorfi okkar til hverrar dýrateg-
undar og siðferðilegum hugmyndum okkar um
nýtingu á dýrum. Þetta tvennt er ekki byggt inn
í okkur heldur er það umhverfið, samfélagið og
reynslan, sem mótar það.
 Eftirfarandi heimildir voru notaðar við gerð greinarinnar:
– Bates, Anna og Lucy James:). „Design is Evil.“ Icon: Monthly
Magazine of the Year, No. 41, nóvember 2006.
– Kleiner, Fred S., Christin J. Mamiya og Richard G. Tansey:
Gardner’s Art through the Ages. Harcourt College Publishers,
2001.
– Midgley, Mary: „Bridge-Building at Last.“ Animals and
Human Society. Aubrey Manning and James Serpell ritstýrðu.
Routledge, 1994.
– Serpell, James: In the Company of Animals. Basil Blackwell
Ltd, 1986.
– Vefsíða Morgunblaðsins. „Tækni og vísindi: Selurinn Paro
valinn vélmenni ársins í Japan“, frétt 22. desember 2006 á
http://mbl.is/mm/frettir/togt/frett.html?nid=1243269. Sótt
22. desember 2006.
dýra
Höfundur útskrifaðist með BA-gráðu í vöruhönnun frá
Hönnunar- og arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands í
júní 2007.
SÝNING á íslenskri samtímahönnun stendur
nú yfir í Listasafni Reykjavíkur á Kjarvalsstöð-
um. Sýningin er samstarfsverkefni safnsins,
Hönnunarvettvangs og Listahátíðar í Reykja-
vík. Verkin eru sýnd í vestursal Kjarvalsstaða
auk forrýmis vestursalarins og flæða inn í kaffi-
stofuna í miðrými. Ef vel er athugað eru að auki
verk í forrými austursalarins. Á sýningunni má
sjá allt frá verkum reyndra hönnuða til út-
skriftanema auk nýsköpunarverkefna. Ef vitn-
að er í formála safnstjórans, Hafþórs Yngvason-
ar, þá telur hann að titill sýningarinnar
Magma/Kvika beri með sér að það kraumi í
sköpunarkrafti íslenskrar hönnunar. Sama
sinnis er sýningarstjórinn sem segir: Heiti sýn-
ingarinnar Magma/Kvika endurspeglar að
mínu mati stöðu íslenskrar hönnunar í dag, það
kraumar undir – allt getur gerst.
,,Það kraumar undir – allt getur gerst“ gefur
á ákveðinn hátt til kynna það afstöðuleysi sem
einkennt hefur umræðu um íslenska hönnun og
það almenna merkingarleysi sem íslensk hönn-
un hefur haft í íslensku samfélagi. Segja má að
afstöðuleysið endurspeglist einna helst í gömlu
klisjunum ,,það getur allt gerst“ … þetta er allt
að koma og við erum bara allt öðruvísi en allir
aðrir. Þó að ekki sé hægt að segja að íslensk
hönnun hafi á ríkri hefð að byggja þá mætti
segja að hefð og stöðugleiki ætti að hafa skapast
á ýmsum sviðum hönnunar ef litið er til aldurs
greinarinnar.
Ef hugað er til dæmis að nýrri fatalínu Stein-
unnar Sigurðardóttur fatahönnuðar sem er af-
rakstur af langri og markvissri þróunarvinnu,
að þrautseigju Daggar Guðmundsdóttur, vöru-
hönnuðar í þróun á hnífaparalínunni Heklu, og
óbilandi elju og staðfestu Erlu Sólveigar Ósk-
arsdóttur í að ná settu marki í stólahönnun
verður að segjast að þeirra ímyndarsköpun, ör-
yggi og fágun er langt frá því að vera á því stigi
að ,,þurfa“ að falla undir skilgreininguna
kraumandi og kvikt þó að ekki vanti hugmynda-
auðgi. Þar ætti mun heldur við staðfast, stöðugt
og sterkt. Hinsvegar er vitað mál að þeirra ár-
angur hefur fyrst og fremst byggst á eigin bar-
áttu og óbilandi trú á gildi góðrar hönnunar.
Sama má segja um fjölmörg önnur verk á sýn-
ingunni sem þrátt fyrir lítinn meðbyr fram til
þessa hafa sprottið upp úr hugrekki, bjartsýni
og útsjónasemi hönnuða sem að jafnaði hafa far-
ið þá leið að leita út fyrir landsteina með fram-
leiðslu. Með hnattvæðingu og samskiptum á
veraldarvefnum hafa landamæri rofnað og
hönnunarlandslagið orðið mun alþjóðlegra en
áður. Slíkur samruni hefða og séreinkenna hef-
ur kallað á það að margar þjóðir hafa hugað vel
að því að styrkja eða endurskilgreina sjálfs-
mynd sína og lagt alúð við þá merkingu sem
hönnun getur haft til ímyndarsköpunar og varð-
veislu hefða. Slík merking hönnunar hefur ekki
enn náðst að skapast hér.
Sannarlega er þó margt að gerast á sýning-
unni Magma/Kvika. Sýningastjóranum Guð-
rúnu Lilju hefur tekist að skapa mjög líflega og
óformlega sýningu þar sem öll áhersla er lögð á
upplifun sýningargesta en tækifærið til að miðla
upplýsingum um hönnunina látið ónotað. Þetta
tel ég miður því þá skapast ekki sá umræðu-
grundvöllur sem merkingar og vandaður upp-
lýsingatexti hefði kallað eftir né tækifæri nýtt
til fulls til að efla almenna vitund og þekkingu.
Það er talið einn erfiðasti hluti sýningarstjórn-
unar að setja fram góðan texta með sýningu án
þess að textinn taki of mikið frá verkunum sjálf-
um sérstaklega ef markmið sýningar er það að
verkin tali sínu „hlutlausa máli til áhorfenda.
Mikilvægi texta versus mikilvægi þess hvort
verkin/hönnunin nái að tala til áhorfandans er
því háð því hvort markmið sýningar sé annars-
vegar að vera yfirlitssýning eins og Magma/
Kvika eða hinsvegar upplifun á t.d. verkum og
túlkun eins ákveðins hönnunarhóps eða hönn-
uða. Magma/Kvika er yfirlitssýning á sam-
tímahönnun og gefur því til kynna að sýningin
hafi sögulega skírskotun þar sem búið er að
flokka og greina hönnunina innan ákveðins
sögulegs viðmiðs eða tímabils. Sýningarstjór-
inn gerir þó enga tilraun til þess að skilgreina
tímabilið nánar eða að tímasetja verkin. Það
verður því ógjörningur fyrir áhorfandann að
gera sér grein fyrir þróun í tíma. Verkin á sýn-
ingunni spanna allt frá verkum reyndra hönn-
uða til frumgerða hönnunarnema. Hinsvegar
tel ég að ef sýningin ætti að gefa raunsæja
mynd af því sem er að gerast í íslenskri sam-
tímahönnun hefði styrkur hennar orðið mun
meiri ef megin áherslan hefði verið á þá hönn-
un sem er virk í samtímanum. Eða að flokkun
sýningargripa hefði verið markvissari, þannig
að t.d. bæði vaxtarbroddarnir og ennfremur
nýsköpunarverkefnin hefðu verið skilgreind
og merkt skýrar og gefið þannig raunsærri
mynd. Hlutfall verka frá ólíkum hönnunar-
greinum hefði mátt vera jafnara.
,,Og mig langaði til þess að áhorfandinn
næði dýpri vitund um það hvað hönnun er,
hvaðan hún kemur og hver hugsunin er að baki
verkanna,“ segir sýningastjórinn í sýningar-
skrá. Það er synd að þetta hafi ekki náð að
skila sér né heldur tengsl hönnunar við við-
skiptalífið sem safnstjórinn segir vera annað
viðfangsefni sýningarinnar. Gott dæmi um það
er t.d. áhugaverð samvinnu og þróunarvinna
hópsins Vík Prjónsdóttir sem byggir sérstakar
værðarvoðir á íslenskum hefðum og þjóð-
sagnaarfi. Hér er samvinna hönnuðanna Bryn-
hildar Pálsdóttur, Egils Kalevi Karlssonar,
Guðfinnu Mjallar Magnúsdóttur, Hrafnkels
Birgissonar og Þuríðar Rósar Sigþórsdóttur
og prjónaverksmiðjunnar Víkurprjóns steypt
saman í frumlega heild með því að nýta ís-
lenskt hráefni og fagþekkingu þar sem form-
kveikjan skírskotar til þjóðsagnarfsins með
það að markmiði að styrkja íslenskan iðnað og
gefa nýjan tón í framleiðslu fyrirtækisins. Fyr-
ir utanaðkomandi sem ekki þekkja til og hafa
því ekki forsendur til tengingar verður geng-
isfelling á merkingu og gildi hönnunarinnar ef
ekki nýtur útskýringa við.
Þó að val verka á sýninguna sé innan nokkuð
afmarkaðs sviðs hönnunar og oft á mörkum
handverks verður að segja að töluvert sé þó
um mjög áhugaverða hönnun. Mörg verkanna
bera yfirbragð nostalgíu og rómantíkur sem
einkennt hefur verk ungra hönnuða víða. Samt
sem áður fela mörg þeirra í sér gamansemi og
t.d. er heilmikill húmor í vel útfærðu nýsköp-
unarverkefni Páls Einarssonar þar sem hann
hannar rofa og dimma og nýtir kunnuglega
hluti til annars brúks svo sem krana og tappa.
Það er leikið á gamansaman hátt með gesti, þó
að alvara hugmyndavinnu liggi að baki í mat-
arhönnun Brynhildar Pálsdóttur þar sem
bakstursaðferðir virkrar eldfjallaköku og
súkkulaðifjöll taka á móti þeim á sýningunni.
Hvort það sé réttur inngangstexti að sýning-
unni læt ég gestum eftir að dæma um. Meiri al-
vara liggur að baki langrar þróunarvinnu hjá
fyrirtækinu Össuri sem er öfugt við önnur
verk ítarlega kynnt með enskum texta á sýn-
ingunni einskonar „stöðluð Össurarsýning“
innan Kviku sýningarinnar. Fatahönnun er
áberandi enda eru fjölmörg fyrirtæki og hönn-
unarteymi á því sviði löngu búin að vinna sér
sess svo sem 66°norður, Nikita, Nakti apinn,
Maria Footwear og Spaksmannsspjarir, áður-
nefnd Steinunn svo eitthvað sé nefnt. Grafískri
hönnun eru gerð nokkur skil á sýningunni en
mætti þó vera meira áberandi. Sama gildir um
allan arkitektúr sem hefur lítið sem ekkert
vægi. Sýningin Magma/Kvika er verðugt
framtak og hvatning til frekara áframhalds.
Hún er um margt áhugaverð og er skemmtileg
að skoða.
Merkingarleysi
íslenskrar hönnunar
HÖNNUN
Listasafn Reykjavíkur, Kjarvalsstaðir
Sýningarstjóri: Guðrún Lilja Gunnlaugsdóttir. Stend-
ur 19. maí-28. ágúst.
Magma/Kvika – Íslensk samtímahönnun 2007
Elísabet V. Ingvarsdóttir
Sofandi ,,Katla undir jök-
ulbreiðu. Atvinnuskapandi sam-
starfsverkefni og frumleg hönn-
un í værðarvoðum frá Vík
Prjónsdóttur.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. JÚLÍ 2007 13