Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2007, Blaðsíða 12

Eftir Þórunni Árnadóttir
F
lest skiljum við skýrt á milli
dauðra hluta og dýra, en
er það svo einfalt? Dýr
getur t.d. verið hráefni í
hluti og vélhundur úr
plasti getur sýnt „skap-
gerð“ alvöru hunds. Iðn-
aðurinn gerir okkur kleift
að horfa fram hjá uppruna hráefnisins og um
leið getur hann gefið af sér hluti sem spila á til-
finningar okkar til dýra.
Samviskubit mannsins
James Serpell prófessor í hegðun dýra og sam-
bandi mannsins við þau hefur skrifað nokkrar
bækur um dýrasiðfræði. Hann telur skref
mannsins í átt að landbúnaði vera rótina að
aldalöngu samviskubiti mannsins yfir meðferð
hans á dýrum. Bændur og búfjárrekendur
þurfa að takast á við mun alvarlegri siðferð-
islega kreppu að því er varðar dráp á dýrum en
þeir sem lifa af veiðum. Þeir sem eiga búfénað
þurfa að þekkja dýrin sín vel, líkamlega jafnt
sem persónulega, til þess að geta sinnt þeim vel
og náð valdi yfir þeim. Húsdýrið tekur með tím-
anum að treysta bóndanum, enda sér hann því
fyrir mat og húsaskjóli. Veiðimaður þarf að
þekkja einkenni og skapgerð dýrsins sem hann
ætlar sér að veiða, en hann hefur aldrei tæki-
færi á því að eiga félagsleg samskipti við það og
því eru litlar forsendur fyrir því að hann tengist
einhverju einstöku dýri persónulegum böndum.
Í huga veiðimannsins er dýrið algjörlega óháð
honum. Bóndinn þarf hins vegar að takast á við
það að þurfa að drepa „félaga“ sinn.
René Descartes var franskur heimspekingur
sem var uppi á 17. öld. Hann setti fram áhrifa-
ríkar kenningar um að dýr væru eins og vélar,
þau hefðu engar tilfinningar og stjórnuðust al-
farið af líkamsstarfseminni. Kjarninn í hug-
myndum Descartes var að maðurinn einn hefði
sál sem gæti hugsað og fundið til sársauka. Dýr-
in hefðu aftur á móti enga sál og því hefðu þau
engar tilfinningar eða gætu fundið til raunveru-
legs sársauka. Descartes sá því enga ástæðu til
þess að maðurinn ætti að hlífa dýrum, nema á
sömu forsendum og maður fer vel með verkfæri
sín og eignir.
Af kenningum heimspekinganna áður fyrr
um skyldur mannsins gagnvart dýrum má sjá
að enginn vogaði sér að tala um mannskepnuna
sem eina tegund af dýri. Gjá var ævinlega á milli
manna annars vegar og annarra dýrategunda
hins vegar. Heimspekingurinn Mary Midgley
telur það ekki vera að ástæðulausu: „Umræðan
um samband manna og dýra hefur alltaf verið
viðkvæm. Það er ekki tilviljun að fræðimenn
hafa horft framhjá henni. Menning okkar hefur
vísvitandi sneitt hjá þessari umræðu því hún
skapar ógnvænleg vandamál. Þetta „ógnvæn-
lega“ vandamál er einmitt það sem mannkynið
hefur forðast að horfast í augu við allt frá byrj-
un bændamenningarinnar. Iðnaðurinn miðar að
því að skila sem mestri framleiðslu á sem ódýr-
astan og fljótlegastan hátt. Hann gerir almenn-
ingi kleift að þurfa ekki að horfast í augu við
dráp á dýrum, sem aftur eykur kaupgleði fólks
og ýtir enn frekar undir framleiðslu dýraafurða.
Það gefur því augaleið að það eru ekki margir
sem bera hag dýra fyrir brjósti. Það hentar okk-
ur ekki að viðurkenna slæma meðferð á dýrum
því það myndi kippa stoðum undan iðnaðinum
sem menning okkar og lífsgæði byggjast að
miklu leyti á. Við bregðumst við með því að loka
augunum fyrir því óþægilega í sambandi okkar
við dýrin en upphefjum þessi í stað jákvæðar og
skemmtilegar hliðar. Það er ekki erfitt, en þver-
sagnirnar blasa víða við.“
Gæludýr
Samlíðunin á stóran þátt í að móta hugmyndir
okkar um hvað er siðferðislega rétt eða rangt og
hana þarf að leggja rækt við. Samlíðunin fær
okkur til að hugsa um réttindi dýranna og um-
gengni okkar við þau. Hún er auk þess grunn-
urinn að gæludýrahaldi þar sem það snýst að
miklu leyti um gleðina yfir því að gera öðrum
gott, eða að skynja tilfinningu dýrsins. Gælu-
dýrahald hefur lítið verið rannsakað og í hugum
margra ber það vott um afbrigðilegan munað
borgarastéttarinnar sem hefur lítil tengsl við
náttúruna. James Serpell hrekur hins vegar
fullyrðingar um að gæludýrahald sé afsprengi
borgarmenningarinnar með því að benda á fjöl-
marga þjóðflokka sem höfðu engin tengsl við
vestræn borgarsamfélög en héldu ýmis gælu-
dýr. Konurnar í þessum þjóðflokkum tóku jafn-
vel að sér hvolpa og ólu þá á brjósti. Ýmsar sög-
ur af skrýtnum samskiptum fólks við gæludýrin
sín hafa ýtt undir hugmyndir manna um af-
brigðileika gæludýrahalds og ýmsar rannsóknir
hafa verið gerðar ýmist til að sanna eða afsanna
þessar hugmyndir. Þegar rannsóknirnar eru
skoðaðar virðast gæludýraeigendur almennt þó
ekki skera sig frá öðru fólki að því er varðar af-
brigðileika eða geðraskanir. Margar nýlegar
rannsóknir hafa hins vegar sýnt mjög jákvæð
sálræn áhrif gæludýra á fólk, þá sérstaklega á
eldra fólk og Alzheimer-sjúklinga sem þjást af
þunglyndi. Tengslin við gæludýr hafa aukið já-
kvæðni og vilja til mannlegra samskipta. Nú er
meira að segja farið að þjálfa hunda sérstaklega
til að heimsækja sjúklinga á spítölum í von um
betri líðan og skjótari bata. En hvað með hinn
sístækkandi lúxusiðnað í kringum gæludýrin
okkar? Heilsulindir, lúxushótel og tískufata-
verslanir fyrir gæludýr spretta upp í ríkari
hverfum borga og svo virðist sem að það sé eng-
inn hundur með hundum í Hollywood nema
hann eigi sitt eigið pínu-einbýlishús með verönd
í garðinum hjá eiganda sínum. Fjöldi fólks hefur
atvinnu af því að dekra við gæludýr og leyfa
þeim að njóta lífsstíls sem annars er einungis á
færi lítils hluta mennskra jarðarbúa. Spurn-
ingin er hins vegar hvort þessi lúxus gæludýr-
anna sé ekki frekar eftir höfði eigandans en
dýrsins. Flestir gæludýraeigendur finna
ákveðna vellíðan við að dekra við dýrið sitt. Við
hugsum um gæludýrin eins og fjölskyldu-
meðlimi og notum okkar mannlegu hugmyndir
um munað til að tjá ást okkar á þeim. Þetta hlýt-
ur að bera vott um einhverskonar vitfirringu.
En í rauninni er það ekki svo ólíkt konunum í
þjóðflokkunum sem ólu hvolpa á brjósti. Við
setjum dýrin í mannleg hlutverk til að geta sam-
samað okkur þeim enn betur og færa þau nær
okkur.
Vélgæludýr
Upp á síðkastið hafa borist fréttir af því að vís-
indamenn séu farnir að þróa véldýr til með-
ferðar sjúklinga á spítölum í von um að það gefi
jafn góða raun og heimsóknir hundanna. Sel-
urinn Paro sem er sérhannað „meðferðardýr“
hlaut viðurkenninguna „Vélmenni ársins“ frá
ríkisstjórn Japans árið 2006. Hann er búinn
nemum undir feldinum og veiðihárum sem gerir
honum kleift að bregðast við gælum. Ýmis önn-
ur gervigæludýr hafa litið dagsins ljós í gegnum
tíðina, og flestir muna líklega eftir „Furby“ og
„Tamagotchi“. „Aibo“ frá Sony er nýjasta æðið,
silfurlitað tæki í formi hunds með blikkandi ljós
í stað augna sem hegðar sér eins og hundur (ef
frá eru talin einkennileg dansspor við teknó-
tónlist). Margir hafa gagnrýnt þessa þróun á
„gæludýrahaldi“ og telja að verið sé að blekkja
fólk og brengla eðlilegt samband þeirra við dýr.
Líklegra er þó að flestir líti á þessi véldýr frekar
sem leikföng og að blekkingin sé ekki hættu-
legri en sú sem við beitum okkur vísvitandi sjálf
þegar við lifum okkur inn í bók eða bíómynd.
Hins vegar er spurning hvort við munum ein-
hvern tímann ná svo góðu valdi á tækninni að
nánast enginn munur verði á útliti og hegðun
véldýrs og alvöru dýrs. Mörkin milli mann-
gerðra vera og náttúrulegra eru sífellt að verða
óljósari eins og erfðabreytingar og einræktanir
bera gott vitni um. Samband okkar við alvöru
dýr byggist að miklu leyti upp á því að við skilj-
um látbragð dýrsins, bæði af þekkingu og
innsæi. Hreyfingar og látbragð er ekki svo ólíkt
okkar og þannig skiljum við tilfinningar þess.
En hvaða máli myndi það skipta þó við fengjum
að vita að hundurinn væri tilfinningalaus vél?
Við gætum að sjálfsögðu ímyndað okkur að
hann hefði tilfinningar. Það er ekki erfitt ef
hann hefur látbragð alvöru hunds, en vitneskjan
um að hann hafi ekki tilfinningar er alltaf til
staðar. Við treystum á skynfæri eins og augu og
eyru og snertingu til að skynja tjáningu annarra
um líðan sína, dýra jafnt sem manna. Hvað ger-
ist ef við getum ekki lengur treyst því?
Barnamenning og uppeldi
Dýr spila stóran þátt í markaðssetningu fyrir
börn. Barnamenningin upphefur boðskapinn
um að öll dýr séu góð, að þau hafi tilfinningar og
sál líkt og við og að öll dýr hafi rétt á að lifa.
Flestar bíómyndir eða bækur fjalla um dýrið í
fyrstu persónu og gera þannig ráð fyrir að barn-
ið setji sig í spor þess. Helsta ógnin við dýrin er
oftast grimm og/eða heimsk fullorðin mann-
eskja, en rándýrin eru frekar fórnarlömb að-
stæðna og eru í rauninni góð inn við beinið. Boð-
skapurinn í leikritinu Dýrin í Hálsaskógi eftir
Thorbjörn Egner er að öll dýrin í skóginum eigi
að vera vinir. Allir eiga að borða grænmeti (og
piparkökur) og meira að segja Mikki refur sem
er forfallin kjötæta verður að bíta í það súra epli
að sætta sig við grænmeti ef hann vill fá að vera
Nútíminn Gauksklukka eftir Michael Sans.
Voff Aibo frá Sony.
Samband manna og
»Hönnuðir forðast eftir fremsta megni að særa blygðunar-
kennd neytandans eða þröngva upp á hann pólitískum skoð-
unum. Ný kynslóð róttækra hönnuða leitast nú við að breyta
þessu og eru verkin þeirra
langt frá því að vera hlut-
laus. Julia Lohmann hann-
ar bekki sem eru leð-
urklæddir og í laginu eins
og kýr. Í bekkjunum sést
móta fyrir líkamsbygg-
ingu dýrsins, svo sem rif-
beinum og lærum.
og áhrif þess á hönnun nytjahluta
Mannskepnan hefur frá upphafi leitast við að staðsetja sjálfa sig
í heiminum og átta sig á skyldum sínum og viðhorfi til annarra
dýrategunda. Rökræðuna um réttindi dýra er hægt að rekja allt
aftur til fyrstu heimspekinganna í Grikklandi til forna og hafa
hugmyndir þeirra haft áhrif á aðra heimspekinga og viðhorf
okkar til dýra allt til dagsins í dag. En hvernig ætli viðhorf
mannsins til annarra dýra birtist í hönnun nytjahluta?
Kýr Bekkir eftir Juliu Lohmann.
12 LAUGARDAGUR 28. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók