Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 28. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ólaf J . Engilbertsson
sogumidlun@mmedia.is
B
ryndís Björgvinsdóttir spyr í
fyrirsögn greinar sinnar hvers
sé verið að minnast, en svarar
því í lokin með því að segja að
með því að minnast Tyrkja-
ránsins séum við að „upphefja
okkar eigin ímynd af hörmulegri atburðarás
sem er sífellt endurmótuð, og nú eftir banda-
rískri „911“ uppskrift.“ Svo virðist sem Bryn-
dís dragi þessa ályktun út frá því einu að Elliði
Vignisson, bæjarstjóri, hafi notað hugtakið
„hryðjuverk“ um Tyrkjaránið. En spyrja má á
móti hvað mæli gegn því að nota hugtök sem
eru mikið í umræðunni í dag um löngu liðna
atburði. Bryndís virðist gefa sér að fólk fari
ósjálfrátt að máta hina löngu liðnu atburði við
„911“, sem sé nánast orðið að táknmynd fyrir
Hryðjuverkið með stóru Hái sem aðrir voveif-
legir atburðir komast ekki í hálfkvisti við. En
má ekki líta svo á að með slíkri hugtakanotkun
megi bregða upp sjónarhorni samtímans á
löngu liðna atburði eins og Tyrkjaránið? Til
þess er jú leikurinn gerður að skapa umræðu í
samtímanum og hversvegna þá ekki að nota
hugtök sem samtíminn skilur? Talið er að
meirihluti bæjarbúa í Vestmannaeyjum hafi
verið numinn á brott eða myrtur í Tyrkjarán-
inu og ef þeir atburðir yrðu settir á mælistiku
höfðatölunnar líkt og tíðkast svo oft hérlendis
þá fer að verða spurning hvort stóra H-ið eigi
ekki við.
Voru Spánverjavígin 1615 fjöldamorð?
Í lok greinar sinnar spyr Bryndís hvort
kannski væri ráð að minnast Spánverjavíg-
anna 1615 þar sem Íslendingar voru í hlut-
verki árásaraðilans. Það vill svo til að höf-
undur þessarar greinar stóð sumarið 2006
fyrir málþingi og sögusýningu um Spánverja-
vígin 1615 í Dalbæ á Snæfjallaströnd, í ná-
munda við þann stað þar sem Spánverjar voru
vegnir á grimmilegan hátt árið 16151). Á mál-
þinginu héldu erindi bæði innlendir og erlend-
ir fræðimenn, meðal annarra Henrike Knörr,
yfirmaður rannsókna á baskneskri tungu við
Konunglegu akademíuna á Spáni og prófessor
við Háskóla Baskalands, sem fjallaði um ís-
lensk-basknesk orðasöfn sem varðveist hafa
frá 17. öld og eru til marks um hve náið sam-
band var á milli þjóðanna. Þess má geta að
Henrike Knörr lýsti yfir miklum áhuga á
áframhaldandi samskiptum um sameiginlega
sögu Íslendinga og Baska í kjölfar málþings-
ins. Torfi Tulinius prófessor við Háskóla Ís-
lands og formaður verkefnisins Vestfirðir á
miðöldum, tók kannski svipaðan pól í hæðina á
málþinginu og Elliði Vignisson, bæjarstjóri,
þegar hann bar Spánverjavígin saman við
fjöldamorð undanfarinna ára í sínu erindi.
Hann sagði m.a.: „Ég held að það geti[…]verið
gagnlegt að kanna hvort sá lærdómur sem
dreginn hefur verið af voðaverkum erlendis
geti varpað ljósi á þá [glæpi, innsk. höf.] sem
framdir voru á Vestfjörðum, og af forfeðrum
vorum, fyrir tæplega fjórum öldum“ 2). Með
því að tengja þannig löngu liðna atburði við
orðræðu samtímans er e.t.v. meiri von til þess
að áhugi og í kjölfarið skilningur aukist á
þeim. Um málþingið um Spánverjavígin 1615
má lesa á vef Snjáfjallaseturs, www.snjafjalla-
setur.is, og í Ársriti Sögufélags Ísfirðinga
2006, en málþingið var haldið í samstarfi við
Sögufélag Ísfirðinga, Vestfirði á miðöldum,
Náttúrustofu Vestfjarða og Strandagaldur, en
tvö hin síðasttöldu hafa staðið að fornleifaupp-
greftri á Ströndum s.l. tvö ár á leifum hval-
veiðistöðva Baska3).
Tyrkjaránið – sjóræningjar
og kristnir þrælar
En svo vikið sé aftur til Vestmannaeyja, þá
var þann 15. maí s.l. opnuð sögusýning í Véla-
salnum í Vestmannaeyjum í samstarfi Vest-
mannaeyjabæjar við Listahátíð í Reykjavík til
að minnast Tyrkjaránsins 1627. Bryndís getur
þessarar sýningar í grein sinni, en lætur
nægja að vísa í kynningarklausu um hana á vef
Listahátíðar. Sem höfundur sýningarinnar vil
ég þakka Bryndísi fyrir að minnast á sýn-
inguna, en hvet hana jafnframt til að skoða
hana vegna þess að þar er allítarleg úttekt á
atburðunum, baksviði þeirra, hverjir Tyrkja-
ránsmenn voru og hvaða afleiðingar ránið
hafði. Steinunn Jóhannesdóttir, rithöfundur,
og Þorsteinn Helgason, sagnfræðingur, sem
Bryndís vitnar til, lögðu fram hluta textanna,
en þau eru bæði kunn af víðtæku og faglegu
rannsóknastarfi sínu á Tyrkjaráninu. Hluti
sýningarinnar er svo kominn frá Danmörku og
Noregi. Sýningin ber heitið Tyrkjaránið – sjó-
ræningjar og kristnir þrælar og hefur tilvís-
anir í danska sýningu sem sett var upp í Sø-
fartsmuseet í Esbjerg í Danmörku og bar
heitið Pirater og kristne slaver og norska sýn-
ingu sem hét Nordiske slaver – afrikanske
herrer og var sett upp í Bergen. Þar var Tor-
bjørn Ødegaard aðalhöfundur texta. Markmið
sýningarinnar er sannarlega ekki að ýkja
hörmungar þessar á nokkurn hátt, heldur
miklu fremur að efla skilning og umræður um
samskipti Íslendinga við umheiminn fyrr og
nú.
Hverjir voru Tyrkjaránsmenn?
Bryndís fjallar um það í sinni grein að Tyrkir
hafi verið í minnihluta ránsmanna. Um þetta
er fjallað ítarlega á sýningunni, en þar er líka
greint frá því að þessir atburðir voru ekki
einsdæmi í Evrópu og afleiðingar þeirra voru
ekki allar neikvæðar. Meirihluti herleidda
fólksins varð eftir í Afríku og sumt af því virð-
ist hafa fengið frelsi og lifað góðu lífi á þess
tíma mælikvarða. Efnið er því langt frá því að
vera rannsakað til fulls. Eiginmaður Önnu
Jasparsdóttur, sem sagt er að hafi verið Mári,
tók hana sér fyrir konu og gaf föður hennar
frelsi og kom faðir Önnu til Íslands ári eftir
ránið. Sagt var að Anna hefði alls ekki viljað
snúa aftur til Íslands. Talið er að 242 mann-
eskjur hafi verið hernumdar í Vestmanna-
eyjum í Tyrkjaráninu og talið er að ránsmenn
hafi myrt 34. Þó er sagt að ránsmenn hafi
einnig sýnt miskunnsemi. Kunn er sagan um
Sængurkonustein þar sem ránsmaður á að
hafa skorið af skikkju sinni til að kona sem
hafði nýlega alið barn gæti sveipað það klæði.
Ránsmennirnir sem réðust á Vestmannaeyjar
höfðu áður herjað á Austfjörðum og voru með
110 fanga innanborðs á skipunum, þannig að
siglt var með hátt í fjögur hundruð Íslendinga
suður Atlantshaf uns komið var í höfn í Al-
geirsborg. Þar var fólkið selt á þrælamarkaði.
Tyrkjaránsmenn voru allir múslimar, en
Tyrkir voru í algerum minnihluta ránsmanna.
Eina ástæðan fyrir nafngiftinni „Tyrkjaránið“
virðist vera sú að múslimar voru almennt kall-
aðir Tyrkir á þessum tíma á Norðurlöndum og
ránsmenn voru allir múslimar, ýmist að upp-
runa eða trúskiptingar. Foringi í Vest-
mannaeyjaráninu er nefndur Come eða Kure
Morat og er sagður þýskur, en þau skip komu
frá Algeirsborg sem var þá undir Tyrkjaveldi.
Ræningjarnir sem réðust á Grindavík og
Bessastaði komu frá Salé í Marokkó sem var
utan Tyrkjaveldis. Foringi þeirra var Hollend-
ingur að uppruna og gekk undir nafninu Múr-
at Reis. Hann var mjög umsvifamikill og hátt
settur, bæði í Salé og Algeirsborg. Færð hafa
verið rök fyrir því að hann hafi verið hug-
myndasmiðurinn bak við Tyrkjaránið á Íslandi
og svipuð rán í Færeyjum og á Írlandi
skömmu síðar.
Sjóræningar og „Barbaríið“
Sjórán hafa verið tíðkuð um aldir en náðu há-
marki á 16.–18. öld. Annars vegar var um að
ræða þá sem rændu og rupluðu fyrir eigin
reikning og kölluðust ,,pirates“, hins vegar þá
sem höfðu leyfisbréf frá stjórnvöldum til að
taka óvinaskip, færa til hafnar og fara eftir
ákveðinni skiptareglu; þeir kölluðust „priva-
teers“ og „corsairs“. Ránsmennirnir frá Norð-
ur-Afríku voru í slíkri „opinberri“ starfsemi en
Tyrkjaránið á Íslandi 1627 var þó tæplega
réttmætt þar sem þeir voru ekki í yfirlýstu
stríði við Danakonung. Þeir notfærðu sér hins
vegar styrjaldarástand og ringulreið sem var í
Evrópu á þessum tíma og komust óáreittir
þessa löngu leið. Norður-Afríka gekk undir
samheitinu „Barbaríið“ og þar voru bæki-
stöðvar sjóræningja frá fimmtándu öld og
fram á þá nítjándu. Algeirsborg var mesta sjó-
ránaborgin og heyrði formlega undir Tyrkja-
soldán en fór þó sínu fram í flestum málum.
Salé í Marokkó var helsta miðstöð sjórána
Mára, sem gerðust stórtækari í þeim efnum
eftir að þeir voru gerðir endanlega brottrækir
frá Spáni árið 1610. Norður-afrískir leiðtogar
notuðu „jihad“, eða heilagt stríð, sem afsökun
til að ráðast á evrópsk skip og hneppa Evr-
ópumenn í þrældóm og urðu þrælar þeim mik-
ilvæg tekjulind. Glundroði styrjalda í Evrópu
á fyrri hluta 17. aldar kallaði fram tækifæri
fyrir ævintýramenn af ýmsu þjóðerni að herja
á óvinaskip stjórnvalda sem veittu slíkum sjó-
ránum blessun sína. Sjóræningjarnir sem
hingað komu eru taldir hafa haft samþykki yf-
irvalda í Algeirsborg og Salé fyrir ránsförinni
þrátt fyrir að þau ættu ekki í stríði við Dana-
konung.
Að lokum vil ég leggja fram þá ósk við að-
standendur Lesbókar Morgunblaðsins að
fjallað verði í auknum mæli um sögusýningar
á síðum hennar, því margar sögusýningar sem
brýnt erindi eiga við samtímaumræðu falla
fyrir ofan garð og neðan í fjölmiðlum.
 1). http://www.snjafjallasetur.is/spanverj.html
2). Torfi Tulinius, „Voru Spánverjavígin fjöldamorð?“. Árs-
rit Sögufélags Ísfirðinga 2006, 103.
3). Magnús Rafnsson, „Jón lærði og hvalveiðar á Steingríms-
firði á 17. öld“. Ársrit Sögufélags Ísfirðinga 2006, 52-53
Tyrkjarán og Spánverjavíg –
Hryðjuverk og fjöldamorð?
Tyrkjaránsins er minnst um þessar mundir í
Vestmannaeyjum, líkt og fram kom í grein
Bryndísar Björgvinsdóttur, meistaranema í
þjóðfræði, er birtist í Lesbók Morgunblaðsins
þann 21. júlí.
Ljósmynd: Friðþjófur Helgason
Tyrkjaránssýning Í Vestmannaeyjum stendur nú yfir sýning í minningu Tyrkjaránanna.
Höfundur er MA í hagnýtri menningarmiðlun og
höfundur sögusýninga um Tyrkjaránið 1627 og
Spánverjavígin 1615
Bonsom er sannkölluð samvinnusveit, skip-
uð fjórum úrvalshljóðfæraleikurum: Eyjólfi
Þorleifssyni tenórista, Andrési Þór Gunn-
laugssyni gítarista, Þorgrími Jónssyni bass-
ista og trommaranum Scott McLemore. All-
ir eiga þeir lög á nýju skífunni, er ber nafn
hljómsveitarinnar, og eru skemmtilega ólík-
ir í lagasmíðum sínum. Eyjólfur næmur
melódíusmiður, Andrés boppaður í tónhugs-
uninni, Þorgrímur á slóðum ljóðsins en
Scott frjáls sem bundinn. Í hinum firna-
skemmtilega ópusi hans ,,Free Jazz Jump“
ríkir frjálsleg klassísk djasssveifla einsog á
fyrstu plötum frjálsdjassmeistara á borð við
Ornette Coleman. Þeir félagar þekkja hver
annan út og inn og leika hver öðrum betur
þó toppurinn sé kannski hinn hugmyndaríki
trommuleikur Scotts, hvort sem er í einleik,
tvíleiksköflum með Þorleifi eða í undirleik.
Það eina sem ég sakna á skífunni er villi-
mennskan sem ríkir á tónleikum kvart-
ettsins – en hljóðver er ekki tónleikastaður.
Eyjólfur blæs sérdeilis mjúklega hér og
Andrés á auðvelt með að flakka milli bopp-
og rokkskotins spuna. Þorgrímur er sem
jafnan kjölfesta sem ekki bregst og ballaða
hans ,,Readhead“ er sérdeilis falleg. Lög
Eyjólfs: ,,Bonsom“ og ,,Grass“ henta vel til
útvarpsspilunar ekki síður en ,,DNA“ Andr-
ésar. Rás 2 ætti að velja Bonsom plötu vik-
unnar; hún næði ekki síður til hlustenda en
Fnykur Samma.
Djass í rokkuðum takti
TÓNLIST
Geisladiskur
Dimma 2007. DIM 28
 Bonsom
Vernharður Linnet Bonsom Andrés Þór Gunnlaugsson, Eyjólfur Þorleifsson, Þrogrímur Jónsson, Scott McLemore
Morgunblaðið/G.Rúnar