Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 28. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ólaf Guðstein Kristjánsson
olafurgudsteinn@googlemail.com
Í
Þýskalandi ber talsvert á bók-
menntum innflytjenda og njóta þær
margar hverjar almennrar lýðhylli.
Til dæmis voru tveir rithöfundar af
erlendum uppruna valdir á svokall-
aðan „shortlist“ Deutscher Buchp-
reis (Þýsku bókmenntaverðlaunin), sem veitt
voru í annað sinn 2. október á síðasta ári á
bókamessunni í Frankfurt am Main.Það voru
þeir Ilija Trojanow (1965), með bókinni Der
Weltensammler og Saša Stanišic með bókinni
Wie der Soldat das Grammofon repariert, sem
raunar er frumraun hans á skáldsagnasviðinu.
Reyndar sló svo Kataharina Hacker (1967)
þeim báðum við og vann verðlaunin með bók-
inni Die Habnichtse (Hafa ekkert).
Sá síðarnefndi af þeim tveim er af mörgum
talinn einn ferskasti og áhugverðasti rithöf-
undurinn á þýskum bókmenntamarkaði um
þessar mundir og hefir verið gengið svo langt
að úthrópa Wie der Soldat das Grammofon
repariert sem meistaraverk í þýskum fjöl-
miðlum. Hér verður leitast eftir að fjalla að-
eins um þá bók og höfund hennar.
Saša fæddist árið 1978 í bænum Višegrad
við ána Drinu í fyrrum Júgóslavíu. Nú til dags
tilheyrir þessi bær Bosníu-Hersegóvínu. Faðir
hans er Serbi og móðir hans bosnísk. Árið
1992 flúði hann heimabæ sinn ásamt fjöl-
skyldu sinni og hélt til Heidelberg í Þýska-
landi. Fljótlega eftir að skólaganga hans hófst
þar varð þýskukennari hans vís að því að Saša
bjó yfir mikilli frásagnargáfu og hvatti hann
áfram á skáldsagnasviðinu og eftir það var
brautin ákveðin. Saša hafði svo ekki lært
þýsku að heitið gæti áður en hann kom til
Þýskalands.
Ferill hans hófst að ráði árið 2001. Þá tóku
ritgerðir og smásögur eftir hann að birtast í
tímaritum á borð við Krachkultur og Edit. Á
þessum stutta ferli hefir honum hlotnast fjöl-
mörg verðlaun og styrkveitingar. Til dæmis
hlaut hann Publikumpreis Ingeborg Bachman
(almenningsverðlaun) árið 2005 fyrir Wie der
Soldat das Grammofon repariert. Hún kom
svo út á vegum Luchterhand-forlagsins í
München árið 2006. Þess má svo geta að téð
bók mun koma út í íslenskri þýðingu Bjarna
Jónssonar á vegum forlagsins Veraldar næsta
haust. Hún kemur að líkindum til með að bera
nafnið Hermaður gerir við grammófón. Það er
í það minnsta vinnslutitill þýðingarinnar.
Einnig er vert að benda á að Saša verður gest-
ur á komandi bókmenntahátíð á komandi
hausti.
Í samhengi þessarar greinar er það nokkuð
viðeigandi að Katharina Hacker hafi hlotið
Þýsku bókmenntaverðlaunin, þar sem munur
innflytjendabókmennta og „innfæddra bók-
mennta“ endurspeglast um margt í bókum
þeirra tveggja. Die Habnichtse segir frá pari á
fertugsaldri í tilvistarkreppu. Þau virðast hafa
allt á hreinu; eru í góðum störfum, njóta vel-
gengni og þar fram eftir götunum. Þó er það
eitt sem þau hafa ekki á hreinu: sig sjálf.
Gagnvart sjálfum sér eru þau einhvern veginn
ráðþrota. Og samkvæmt dómnefnd Deutscher
Buchpreis spyr bókin spurninga eins og
hvernig lífi vilt þú lifa og hver eru þín gildi?
Þetta eru með öðrum orðum tilvistarvandasp-
urningar, sem er þó ekki svarað á „konkret“
hátt. En nánar að Die Habnichtse í annarri
grein.
Wie der Soldat das Grammofon repariert er
af öðru sauðahúsi en flestar þær bækur inn-
fæddra sem koma út um þessar mundir. Það
verður þó að taka fram að hér er eingöngu
verið að horfa til þeirrar kynslóðar sem Saša
tilheyrir; höfunda sem fæddir eru kringum
1970 og uppúr. Þegar málið kemur að eldri
kynslóðum horfir málið öðru vísi við. Þetta eru
höfundar líkt og Judith Hermann (1970) og
Tobias Hülswitt (1973) sem, ásamt fleirum,
skrifa fyrst og fremst melankólískar sögur lit-
aðar af vanda þess að vera til í hinum hvunn-
dagslega tíðindalitla vestræna heimi.
Wie der Soldat das Grammofon repariert
hefir sem sagt þá þætti sem hér voru nefndir í
byrjun. Hún er auðvitað á þýsku og er mál-
fræðilega rétt skrifuð en samt er líkt og hún
hafi einhvers konar framandi hljómfall. Fyrir
vikið klingir hún ef til vill ljóðrænni og fram-
andlegri en ella; hefir einhvers konar inn-
byggða framandgervingu í tungumálinu. Bók-
in hefir og frá mörgu að greina og virkar á
tíðum fremur sem safn laustengdra frásagna
en skáldsaga. Enda sagði Saša sjálfur, í viðtali
við Spiegel Online, að skáldsagan væri í raun
samansafn sagna sem hann hefði raðað í eina
heild eftir að hafa ferðast til æskustöðva sinna
og safnað frásögnum og áhrifum fyrir bókina.
Gróft á litið fjallar svo bókin um stríðið í fyrr-
um Júgóslavíu, sem höfundurinn lifði á eigin
skinni, sem og það að flytja til sér framandi
lands og þurfa að takast á við framandi að-
stæður í landi þar sem allir innflytjendur að
austan eru allir nefndir Júgóslavar, líka Ung-
verjarnir og Búlgararnir og það þótt Júgó-
slavía sé ekki lengur til. Það er og ekkert
launungarmál að sagan er að hluta til sjálfs-
ævisöguleg.
Til að rekja innihald sögunnar nánar þá
segir hún frá Aleksandar Krsmanovic (hann
segir frá í 1. persónu); æsku hans í Višegrad,
stríðinu í fyrrum Júgóslavíu, flótta til Þýska-
lands og lífinu þar ásamt heimsókn til fyrrum
heimalands síns að einhverjum árum liðnum.
Aleksandar er í byrjun hugmyndaríkur og
uppfullur af ímyndunarafli og á það til að
skrifa sögur af fjölskyldu sinni í skólaritgerð-
um. Hann hefir sem sagt gaman af því að
segja sögur. Fléttast svo í þetta frásagnir af
merkilegu fólki og merkilegum atburðum inn í
atburðarásina – atburðir og persónur sem um
margt minna á verk kvikmyndagerðarmanns-
ins og landa Sašas, Emir Kusturica og oftlega
er þar tragíkómík á ferð. Til að mynda er sagt
frá veislu sem haldin er vegna inniklósetts, frá
kokkáluðum eiginmanni sem ferðast um land-
ið þvert og endilangt til að finna nýja móður
fyrir son sinn, ótrúlegum fótboltaleik milli
stríðandi fylkinga í vopnahléi þar sem völl-
urinn er umlukinn jarðsprengjum og svo
skrifar aðalpersónan bréf frá Þýskalandi til
vinkonu sinnar, Asiju, sem hann kynntist á
meðan á árásum stóð. Hann er samt ekki viss
hvort hún sé raunverulega til. Þar er komið að
öðrum mikilvægum þætti innan sögunnar:
ímyndunarafli Aleksandars. Hann er nefni-
lega ekki alltaf viss hvenær hann ímyndar sér
hlutina og hvenær þeir hafi raunverulega
gerst. Segja má því að öðrum þræði fjalli bók-
in um hvernig rithöfundur verður til. Hann er
enda alla bókin að vinna úr minningum sínum;
hvað er satt og hvað ekki og er því einkar óá-
reiðanlegur sögumaður líkt og sagt er á máli
bókmenntafræðinnar.
Til einföldunar má skipta bókinni í fjóra
hluta: Aðdragandi stríðs, Þýskaland og bréfa-
skriftir, nokkurs konar bók innan bókarinnar
þar sem Aleksandar skrifar um þann tíma
þegar allt var gott og svo þegar hann heim-
sækir æskustöðvar sínar á ný sem fullorðinn
maður. Einnig er vert að benda á kaflaheitin,
sem bera keim af kaflaheitunum í bók Cerv-
antes um riddarann sjónumhrygga, Don Kí-
kóta. Það er að segja þau eru flest löng og ít-
arleg og lýsa náið hvað í hverjum kafla er að
finna og eru þau raunar flest hver af skemmti-
legum toga.
Til að byrja með leikur allt í lyndi. Kristnir
og múslímar lifa saman í sátt og samlyndi og
lýsir hinn ungi Aleksandar því sem fyrir augu
ber með bernskum augum. Afi Aleksandars,
Slavko, spilar stóra rullu í lífi hans. Raunar
má segja að Slavko sé lím sögunnar. En frá-
sagnir af honum ramma söguna inn; dauði
hans og jarðarför í byrjun og heimsókn að
leiði hans undir lokin. Slavko er eins konar
tákngervingur fyrir Júgóslavíu eins og hún
var fyrir stríð (eða átti að vera); sanntrúaður
kommúnisti með fulla trú á því kerfi sem Tito
setti á laggirnar. Eftir dauða hans hriktir í
brotalömunum og stríðið brýst út fljótlega.
Þannig er aðdragandi stríðsins og dauði afans
sett upp sem hliðstæður. Aðdraganda stríðs-
ins er því lýst í ópólitísku ljósi með augum
hins unga sögumanns sem segir frá því þegar
ekki mátti lengur kalla kennarann félaga Faz-
lag og þegar myndirnar af Tito voru teknar
niður úr kennslustofunum. Smátt og smátt
kvarnast úr því sem áður virtist heilsteypt
mynd og hið hræðilega gerist.
Stríðinu er svo lýst á sambærilegan hátt
með sýn þess sem ekki almennilega skilur
hvað hermenn eru að vilja í bæinn og af hverju
verið sé að sprengja og skjóta þar. Líku er svo
fyrir að fara er til Þýskalands er komið.
Aleksandar sendir, eins og áður sagði, bréf til
vinkonu sinnar Asiju og fer þessi hluti fram í
gegnum þau bréf. Þar lýsir hann lífinu í
Þýskalandi; hvað vekur áhuga hans og hvað er
frábrugðið því sem hann á að venjast, en jafn-
framt taka að brjótast innra með honum efa-
semdir um hvort það sem hann geymir í minn-
ingunni sé í raun og sanni satt.
Í kjölfar þess kemur hlutinn Als alles gut
war (Þegar allt var gott). Þar rifjar hann upp
lífið í Višegrad fyrir stríð. Višegrad sem stað-
ur sakleysis og leiks. Þegar Aleksandar er svo
orðinn fullorðinn snýr hann aftur til heima-
bæjar síns til að leita uppi fortíð sína. En ekk-
ert er eins og það áður var og raunar er landið
og bærinn sem hann ólst upp í ekki lengur til.
Hann ferðast um og leitar uppi staði og fólk
sem hann þekkir frá æsku sinni, og síðast en
ekki síst Asiju, en kemst að því að hann er
orðinn framandi maður og fátt er líkt því sem
það er í minningunni. Undir lok sögunnar er
kominn maður sem hefir tekist á hendur upp-
gjör við fortíð sína og skapað upp úr henni;
rithöfundur er fæddur. Frásagnarmátinn
breytist einnig er á líður og verður að segja
má fullorðinslegri og passar það við þá þróun
á aðalpersónunni sem á sér stað. Er þetta og
að sjálfsögðu eitthvað sem heimfæra má upp á
Saša sjálfan.
Það verður að segjast eins og er að þessi
saga er einkar vel heppnuð. Henni tekst að
fjalla um stríðið í Júgóslavíu og stríð almennt
án predikunartóns en sýnir jafnframt fram á
fáránleika þessa alls. Ennfremur eru sög-
urnar, sem líta má á sem útúrdúra en eru það
í raun ekki, bæði skemmtilegar, áhugverðar
og vel skrifaðar. Og hvað þarf maður meira?
Alltént er langt síðan undirritaður las áhuga-
verðari bók.
Minningar á framandi þýsku um æsk-
una, stríðið, áhugavert fólk og atburði
Saša Stanišic Hann hafði ekki lært þýsku að heitið gæti áður en hann kom til Þýskalands.
EKKI þarf að lesa mikið af bókmenntum inn-
flytjenda til að verða þess vís að munur er á
þeim og bókmenntum innfæddra. Í þær er
innbyggð önnur sýn á samfélagið sem við-
komandi elst upp í, þær eru skrifaðar á
tungumáli nýja landsins en samt er líkt og
tungumálið sé á einhvern hátt framandi í orð-
færi og áherslum – þau bera oft keim af móð-
urmálinu – og síðast en ekki síst er eins og
bókmenntir innflytjenda hafi frá meiru að
segja. Kann það að litast af því að innflytj-
endur hafa að líkindum upplifað meira en
margur innfæddur; stríð sem flúið hafa verið
sem og erfiðleikana við að takast á við nýjar
og framandi aðstæður í nýju landi.
» Þegar Aleksandar er svo
orðinn fullorðinn snýr hann
aftur til heimabæjar síns til að
leita uppi fortíð sína. En ekk-
ert er eins og það áður var og
raunar er landið og bærinn
sem hann ólst upp í ekki lengur
til. Hann ferðast um og leitar
uppi staði og fólk sem hann
þekkir frá æsku sinni, og síðast
en ekki síst Asiju, en kemst að
því að hann er orðinn framandi
maður og fátt er líkt því sem
það er í minningunni.
Um Saša Stanišic og skáldsöguna Wie der Soldat das Grammofon repariert