Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 1. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Rögnu Sigurðardóttur
ragnahoh@gmail.com
I
ngólfur Örn Arnarsson myndlist-
armaður hefur haft uppi á teikn-
ingum eftir Jónas E. Svafár og setur
upp sýningu á þeim í Hoffmanns-
galleríi Reykjavíkurakademíunnar.
Benedikt Hjartarson bókmennta-
fræðingur ritar inngang að sýningunni og
kynnir skáldið og listamanninn Jónas. Ég hitti
myndlistarmanninn og bókmenntafræðinginn
yfir kaffibolla í Norræna húsinu, á borðinu hjá
okkur liggja bækur Jónasar, ma. frumútgáfan
af fyrstu bókinni.
„Ég hef í gegnum tíðina sett upp sýningar,“
byrjar Ingólfur, „þá oft á listamönnum sem
eru síður þekktir, og ég hef lengi haft áhuga á
teikningunum hans Jónasar. Það fór ekki mik-
ið fyrir Jónasi og mér finnst vert að hans
framlags sé minnst. Í kringum andlát hans ár-
ið 2004 kom upp í huga minn spurningin: Hvar
ætli myndirnar séu? Ljóðin eru varðveitt en
hvað um myndirnar? Mér var bent á Sólveigu
Einarsdóttur, systur skáldsins og hún reynd-
ist eiga eina eða tvær litlar möppur með teikn-
ingum eftir hann, nógu margar heillegar
teikningar til að standa undir sýningu. Um
þetta leyti spurði Kristinn Harðarson mynd-
listarmaður, sem sér um Hoffmannsgallerí í
Reykjavíkurakademíunni, mig hvort ég væri
ekki til í að sjá um sýningu á teikningum. Þá
small þetta auðvitað saman og kjörið að sýna
teikningar Jónasar Svafárs.“
„Kristinn Harðarson spurði mig hvort ég
vildi skrifa stuttan texta sem inngang að sýn-
ingunni og hugsanlega halda fyrirlestur þegar
líður á sýningartímann,“ segir Benedikt
Hjartarson bókmenntafræðingur. „Mér finnst
frábært framtak að sýna þessar teikningar.
Við þekkjum Jónas betur sem ljóðskáld. Þeg-
ar skrifaðir voru ritdómar um bækurnar þá
var í mesta lagi vikið að því að ljóðunum
fylgdu myndskreytingar og þær voru af-
greiddar með því að ritdómarar hefðu ekki vit
á myndlist. Þá verður ofan á það viðhorf að
þetta séu fyrst og fremst myndskreytingar, en
þetta er annað og meira. Hér er augljóslega
samband milli myndar og ljóða sem er mik-
ilvægt. Þegar útgáfan á bókunum er skoðuð
sést að hann skilgreinir verkin sem ljóð og
myndir og myndljóð.“
Frumkvöðull á sínum tíma
„Ef við lítum á fyrstu tvær bækurnar hans
sjáum við að það eru undirtitlar í þeim báðum.
Ný ljóð og myndir og Ljóð og myndir,“ segir
Ingólfur. „Það vakti síðan áhuga minn að það
er óvenjulegt að sjá bók frá árinu 1952 í þessu
samhengi, þar sem höfundurinn hannar hana
út í gegn, þar sem leturvalið, myndir og ljóð
verða eitt. Einnig notkun hans á litum. Í
fyrstu bókinni notar hann td. rautt letur með
svörtum myndum. Jafnvel blandast ljóð og
mynd saman á einni síðu, ákveðin gagnvirkni á
sér stað. Svo er viss endurtekning í ljóðunum
sem einnig gætir í myndunum. Í annarri bók
er lokasíðan unnin með silfurlit og svörtum.
Þetta nálgast það sem síðar er kallað bókverk
og myndlistarmenn hafa verið að gera síðustu
áratugi. Það eru fá dæmi um þetta sem ég
man eftir á þessum tíma. Ég man þó eftir bók-
um eftir Nínu Tryggvadóttur, td. Fljúgandi
fiskisögu, sem er myndabók, og svo eru auð-
vitað bækurnar hans Kjarvals.“
Benedikt heldur áfram með sérstöðu Jón-
asar á þessum tíma. „Sjötti áratugurinn er
mjög mikilvægur hérna heima,“ segir hann.
„Þá er í fyrsta sinn farið að vinna markvissar
með fagurfræði þeirra framúrstefnuhópa sem
komu fram í upphafi aldarinnar eins og súrre-
alismann og fleira. Það koma út þýðingar á
ljóðum úr dadaismanum og súrrealismanum,
en þess má geta að Jónas þýddi líka sjálfur
ljóð og birti í bókum sínum, eftir Walt Whit-
man td. Jónas er að jafnaði flokkaður með at-
ómskáldunum svokölluðu, en um leið er hann á
einhvern hátt sér á báti og það er kannski ekki
heppilegt að skoða hann í því ljósi því þá lendir
hann frekar á jaðrinum. Hann er að mörgu
leyti ólíkur þeim og er að vinna með aðra hluti,
aðrar hefðir. Það er algengt að talað sé um
Jónas E. Svafár sem súrrealista en ég myndi
segja út frá myndunum og jafnvel ljóðunum,
að allt eins mætti tala um einhvers konar
konstrúktívisma. En það er mikilvægt varð-
andi Jónas hversu erfitt er að staðsetja hann.“
„Það er kannski einmitt það sem gerir hann
svo áhugaverðan,“ svarar Ingólfur. „Það má
líka skoða verkin hans í samhengi við myndlist
sjötta áratugarins en þá voru umbrotatímar.
Abstraktlistin var að ryðja sér til rúms og at-
ómljóðlistin og viss togstreita átti sér stað
milli hefða, í myndlist sérstaklega milli fígúra-
sjónar, landslagshefðar og abstraksjónar. Ég
skynja þetta svolítið í teikningunum, þessa
innrás nútímans. Hann vitnar líka í pólitískt
ástand þessa tíma, þetta er ekki náttúruróm-
antík. Svo sé ég tengingu við íslenska útskurð-
arhefð, alþýðulistarhefð – og allt þetta finnst
mér blandast svolítið saman. Sólveig systir
Jónasar segir hann hafa fylgst vel með sýn-
ingum og listum, að hann hafi haldið mikið upp
á Svavar Guðnason, svo dæmi sé nefnt. Hún
segist líka muna eftir honum sem síteiknandi í
bernsku, myndlistin hefur augljóslega verið
ríkur þáttur.“
„Við þurfum einmitt að skoða hann í sam-
hengi íslenskrar listasögu,“ segir Benedikt og
blaðar í einni bókanna. „Það má sjá tengingar
eins og við það sem Finnur Jónsson var að
gera á þriðja áratugnum, þessi leikur með
verkin á mörkum abstraksjónar og þess fí-
gúratíva. Auðvitað er það á annan hátt, en það
er kannski hluti af þessum konstrúktívísku
einkennum á verkum hans. Ég veit ekki hvað
hann hafði beina þekkingu á konstrúktívism-
anum sem slíkum en ég er að tala um hann í
víðri merkingu, það er oft tilhneiging til að
tengja konstrúktívismann við Rússland ein-
göngu en einnig má hugsa um td. Bauhaus.
Svo má tala um konstrúktívísk einkenni á ljóð-
unum ekki síður en súrrealísk og þá á ég við
það hvernig hann vinnur með tungumálið,
hina myndrænu þætti. Þessi notkun á bók-
staflegri merkingu orða í óvæntu samhengi,
endurlífgun á myndrænum víddum tungu-
málsins sem við getum að einhverju leyti litið
á sem arf súrrealismans en líka sem end-
urbyggingu á ákveðnum grundvallarþáttum
skáldskaparins.“
„Þetta tengist líka konkret ljóðagerð,“ held-
ur Ingólfur áfram, „og það er bygging í þessu
sem gæti jafnvel minnt á krossgátur.“
„Það er gaman að sjá hvernig hann vinnur,“
segir Benedikt, „hvernig hann breytir ljóð-
unum með tímanum eins og endurútgáfa
þeirra í bókinni Klettabelti fjallkonunnar sýn-
ir. Hann breytir ljóðunum, en líka samhenginu
á milli þeirra, í síðari útgáfunni. Og í síðari út-
gáfu kallar hann þetta myndljóð. Eina bókin
hans sem er ekki myndskreytt er síðan með
rithönd hans. Þar færist sjónræna áherslan
yfir á rithöndina.“
Áhrif Jónasar í samtímanum
„Jónas var á jaðrinum en hann var líka þekkt-
ur höfundur á sínum tíma,“ segir Benedikt.
„Hann er sér á báti en ljóð hans voru og eru
lesin. Þegar fengist er við bókmenntasögu
þessa tíma er alltaf minnst á hann, en ljóð
hans hafa þó ákveðna sérstöðu. Hans verk
höfðu þýðingu td. fyrir fyndnu kynslóðina í ís-
lenskri bókmenntasögu, sér í lagi orðaleikir
hans. Og fyrir stuttu gaf Nyhil út bók sem
heitir Handsprengja í morgunsárið, hér er
varla hægt að tala um annað en beina vísun.“
Ingólfur efast aftur á móti um að yngri
myndlistarmenn þekki verk Jónasar. „Ég
rakst fyrst á ljóðin hans í bæklingi sem SÚM
gaf út og ég held að mín kynslóð þekki til hans
og þyki starf hans áhugavert.“
„Hann er þarna á sjötta áratugnum,“ bætir
Benedikt við, „í þessari vinnu sinni með ljóðin
og tengslin við myndirnar, fyrr á ferðinni með
ákveðna hluti. Ef við hugsum um bókverkin
sem komu seinna, á áttunda áratugnum, hjá
SÚM, er þetta kannski ekki ósvipað. Það er
líka mikilvægt að hafa í huga að umræðan á
sjötta áratugnum var annað hvort innan
myndlistarinnar eða innan bókmenntanna,
það var gríðarleg áhersla á sjálfstæði og sér-
stöðu hvorrar listgreinar fyrir sig. Ab-
straktlistin var ráðandi viðmið og atómljóðið,
áherslan á ljóðið sem slíkt og hugmyndir um
hreina ljóðlist.“
„Samruni listgreina er miklu viðteknari
núna,“ segir Ingólfur og
Benedikt heldur áfram: „Í samhengi sjötta
áratugarins held ég að þessi verk hljóti að hafa
virkað sem einhvers konar bastarðar.“
„Já,“ svarar Ingólfur, „En í dag vekja þau
forvitni hjá ungu fólki sem er að leita að fyr-
irmyndum. Það er kannski svipað og hjá td.
ungum raftónlistarmönnum sem horfa til
brautryðjendaverka Magnúsar Blöndal.“
Sýningin í Hoffmannsgalleríi
Ingólfur víkur nú nánar að sýningunni sem til
stendur. „Það er áhugavert að sjá frumteikn-
ingarnar sjálfar. Flestar myndirnar á sýning-
unni þekkir maður úr bókunum. En þær eru
ekki allar nákvæmlega eins, ég veit td. ekki
hvað myndi teljast frumritið og hvað ekki, því
Jónas var alltaf að endurbæta. Þannig að
teikningarnar á sýningunni eru sumar eins og
þær sem eru í bókunum en aðrar með örlitlum
breytingum. Ég hef valið línuteikningar úr
seinni bókum hans, sem gerðar eru með feit-
um blýanti, hægum dráttum, það er líkt og
hann fylli út í línuna. Tímaþáttur teikninganna
er mjög hægur, varfærnislegur líkt og rit-
höndin. Hæg, íhugul einbeiting. Það gefur
manni tvímælalaust meira að sjá upprunalegu
teikningarnar heldur en að sjá prentunina.
Á þessari sýningu verða ljóðin ekki til sýnis,
það verður bara lögð áhersla á myndirnar.
Kannski aðeins til að rétta hlut þeirra í gegn-
um tíðina. Réttast væri auðvitað að horfa á
þessar myndir í samhengi, ljóð og mynd sam-
an, það er rökréttast. En mér finnst teikning-
arnar fyllilega ganga upp sem sjálfstæðar
myndir. Að sjá blýantsdrættina bætir ein-
hverju við. Það verður til einhver aukagaldur.“
Ingólfur segir frá auknum áhuga á teikn-
ingum innan samtímalistarinnar. „Það er
áberandi fyrirbrigði. Á síðustu árum hefur td.
komið út á alþjóðavettvangi fjölda listaverka-
bóka með teikningum, margt af því viðamiklar
útgáfur hjá stórum forlögum. Það er áhugi á
teikningu, áhugi á þessu beina sambandi hug-
ar og handar. Í framhaldi af möguleikum
tölvutækninnar hafa menn aftur hug á að sjá
hið beina, milliliðalausa handbragð. Áherslan
er á beinskeytta, persónulega tjáningu.“
Lokaorð Ingólfs eiga vel við æviverk Jón-
asar, en sýningin verður opnuð næsta fimmtu-
dag, 6. september klukkan 16, í Hoffmanns-
galleríi Reykjavíkurakademíunnar og eru allir
velkomnir.
Myndlist Jónasar E. Svafárs
Jónas E. Svafár kom eftirminnilega fram á
sjónarsviðið sem skáld þegar hann gaf út
ljóðabókina Það blæðir úr morgunsárinu árið
1952. Nú meira en fimmtíu árum síðar berg-
mála ljóð hans enn í útgáfum yngri skálda og
áhrif hans innan íslenskrar ljóðlistar eru
óumdeild. En Jónasi var fleira til lista lagt og
ljóðum hans fylgdu ávallt teikningar sem
hann sjálfur gaf vægi á við ljóðin.
Morgunblaðið/Sverrir
Ingólfur og Benedikt „Jónas var á jaðrinum en hann var líka þekktur höfundur á sínum tíma. Hann er sér á báti en ljóð hans voru og eru lesin.“
Mynd eftir Jónas „Það má líka skoða verkin
hans í samhengi við myndlist sjötta áratug-
arins en þá voru umbrotatímar.“
Höfundur er myndlistargagnrýnandi
við Morgunblaðið.