Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ástráð Eysteinsson
astra@hi.is
H
vað skyldu fataverslun nokkur
í Aberdeen og hársnyrtistofa
í Kaupmannahöfn eiga sam-
eiginlegt? Einmitt, báðar
heita Kafka.
Ætla verður að slík nafn-
gift eigi rætur að rekja til rithöfundarins og
lagadoktorsins Franz Kafka sem gekk um
stræti Pragborgar fyrir hundrað árum, lét ekki
mikið fyrir sér fara og dó lítt kunnur fyrir miðj-
an aldur árið 1924. Þremur áratugum síðar var
hann orðinn heimsþekktur fyrir ritverk sín og
hefur verið með frægustu nöfnum vestrænnar
menningar síðastliðna hálfa öld.
Erfitt er að mæla frægð, en að órannsökuðu
máli get ég mér þess til að meðal 20. aldar höf-
unda sé Írinn James Joyce einn fyrirferð-
armeiri en Franz Kafka í bókmenntaheimi
Vesturlanda á síðustu áratugum og í samtím-
anum. Sumir telja kannski að Joyce eigi hægara
um vik þar eð hann skrifaði á ensku en Kafka á
þýsku. Raunin er þó sú að engir höfundar ryðja
sér til rúms á þennan hátt nema verk þeirra séu
þýdd á fjölda tungumála. Annar þáttur er svo
fræðileg, gagnrýnin eða önnur skipuleg um-
ræða um verk höfundarins, en hinn þriðji al-
mennara umtal eða vísanir til höfundarins og
verka hans, m.a. með myndefni. Fjórðu tegund
staðfestingar má svo finna í ummerkjum eða
sporum höfundarins í verkum annarra skálda
eða textatengslum þar sem verk höfundarins
birtist sem efniviður í nýju sköpunarferli.1 Þar
komum við einnig að ýmsum formum endurrit-
unar eða endurmótunar, svo sem leikgerðum
eða kvikmyndum sem byggjast á sögum og
mega í vissum skilning teljast „þýðingar“ – og
þar með er hringnum lokað.
Verk Kafka hafa verið þýdd á fjölmörg
tungumál, sögur hans færðar í leikbúning víða
um lönd og kvikmyndir gerðar eftir þeim – þá
þekktustu gerði Orson Welles eftir skáldsög-
unni Réttarhöldunum, með Anthony Perkins í
hlutverki Jósefs K. Nóvellan Die Verwandlung,
sem þykir sýna snilldartök Kafka á þessu
sagnaformi milli smásagna og skáldsagna, er
væntanlega það verk hans sem hvað víðast hef-
ur farið og oftast verið endurgert. Hannes Pét-
ursson þýddi það á íslensku 1960 og nefndi
Hamskiptin en í fyrra kom það út í þýðingu Ást-
ráðs Eysteinssonar og Eysteins Þorvaldssonar
undir heitinu Umskiptin. Leikgerð Hafliða Arn-
grímssonar, Gregor. Hamskiptin eftir Franz
Kafka, var sviðsett hjá leikhúsinu Frú Emilíu
árið 1989 og um þessar mundir er leikgerð Dav-
id Farrs og Gísla Arnar Garðarssonar, Ham-
skiptin, á svölum Þjóðleikhússins. Þar er höf-
undur líka sagður vera Franz Kafka, sem orkar
vægast sagt tvímælis þegar um svo breytt verk
er að ræða og annan listmiðil. Þess má geta að
frægasta leikgerð Umskiptanna, þ.e. Meta-
morphosis eftir breska leikskáldið og leikarann
Steven Berkoff, er skráð sem höfundarverk
hans en tekið fram að hún sé byggð á sögu
Kafka. Leikgerð Berkoffs var fyrst sviðsett
1969 en hann útfærði hana sem sjónvarpsmynd
fyrir BBC árið 1987 og var sú mynd sýnd hér í
ríkissjónvarpinu á sínum tíma.
Öxi á freðið haf
Í heimi fræðanna hefur Kafka gengið ljósum
logum áratugum saman. Bækur og ritgerðir um
verk hans hafa hrannast ört upp, rétt eins og
raunin er með Joyce. Af fræðaflóðinu má ráða
að þessi skáld eru ekki aðeins mikilvæg í sjálf-
um sér, heldur hafa þau orðið æ þýðingarmeiri
sem lykilhöfundar í þeim nútímaumbrotum
skáldskapar sem kennd eru við módernisma.
Þótt liðin sé hartnær öld síðan umrót módern-
ismans tók að breyta svipmóti bókmenntanna,
bendir staða þessara höfunda, sem og raunar
margra annarra módernista, til þess að enn sé
brýnum spurningum um þetta umrót ósvarað,
enn sé verið að vinna úr því raski sem fylgdi
framúrstefnu og hefðarofi módernismans.
Á sama tíma hafa þessir höfundar þó orðið al-
vanaleg og allt að því sjálfvirk nöfn í hvers kon-
ar almennri umræðu og þeim endalausu vís-
unum til bókmennta og menningar sem stöðugt
bregður fyrir í fjölmiðlum. Og í heimaborgum
þeirra, Dublin og Prag, þar sem þeir voru áður
lítilsvirtir og bannaðir höfundar, hefur nú
sprottið upp menningartúrismi í kringum þá;
myndir af þeim blasa við á bolum og öðrum
söluvarningi.
Fagna má því að þessir jöfrar hafi verið tekn-
ir í sátt en gæti sú sátt ekki orðið bragðdauf; er
ekki hætt við að hún geri þá að saklausum
kennileitum á vegferð fólks sem leitar afþrey-
ingar? Slíku er erfitt að svara; athyglin aflar
þessum höfundum kannski nýrra og ákafra les-
enda. Þegar ég velti milli fingra mér lítilli syk-
uröskju sem kollegi færði mér frá „Café Franz
Kafka“ í Prag, verður mér hugsað til orða sem
höfundurinn lét falla tvítugur að aldri í bréfi til
vinar síns og hafa orðið fleyg eins og sitthvað
annað úr bréfum hans og dagbókum: „Við
þörfnumst“, skrifar hann, „bóka sem orka á
okkur eins og áfall er særir okkur djúpt, eins og
dauði einhvers sem okkur þótti vænna um en
sjálfa okkur, eins og við værum reknir á skóg,
burt frá öllum mönnum, eins og sjálfsvíg, bókin
verður að vera öxin á freðið hafið í okkur.“2
Hægt er að heyra rómantískan tón í þessum
orðum hins pragverska háskólanema, en þau
eru þó ekkert glamur; alvöruþungi þeirra og
ástríða áttu eftir að rata inn í ritverkin sem
hann skrifaði á næstu tveimur áratugum.
Fræðimennirnir Walter Benjamin, Theodor
Adorno, Maurice Blanchot, Gilles Deleuze og
ótalmargir aðrir hafa skrifað um það freðna haf
tilfinninga og hugmyndafræði sem Kafka hegg-
ur í með skrifum sínum og fjölmörg skáld hafa
sömuleiðis vottað um tengsl sín við Kafka, ýmist
með skrifum um hann eða einhvers konar
stefnumótum við hann í eigin skáldverkum. Ég
fjallaði um Orhan Pamuk hér í Lesbók fyrir
viku og minnist á tengslin milli persónunnar Ka
í skáldsögunni Snjó við þær tvær persónur
Kafka sem heita „K.“, þ.e.a.s. söguhetjur Rétt-
arhaldanna og Hallarinnar. 8. september sl.
birti Rúnar Helgi Vignisson grein í Lesbók um
J.M. Coetzee og benti m.a. á tengsl hans við
Kafka. Heimsbókmenntaruna þessara og ann-
arra höfunda, sem hafa hóað í Kafka, talar sínu
máli: Borges, Beckett, Nabokov, Marquez, Villy
Sørensen, Bruno Schulz, Elias Canetti, Philip
Roth. Stundum skynjar maður mikla nálægð
Kafka í verkum sem standa samt fyllilega á eig-
in fótum; þannig orkar t.d. skáldsagan The Un-
consoled (Óhuggandi) eftir Kazuo Ishiguro á
mig.
Vissulega getur verið erfitt að benda óhikað á
áhrif, enda hleypir það hugtak manni stundum
of langt, t.d. þar sem fremur má sjá hliðstæður
með verkum Kafka og annarra höfunda, svo
sem Thors Vilhjálmssonar, Geirs Kristjáns-
sonar, Svövu Jakobsdóttur eða Braga Ólafs-
sonar. Stundum er hins vegar um að ræða beina
samræðu, eins og þegar bæði Paul Auster (í The
Brooklyn Follies) og Hermann Stefánsson (í
Níu þjófalyklum) draga inn í verk sín söguna af
Kafka og dúkkunni sem hann skrifaði um fram-
haldssögu á póstkortum fyrir litla stúlku. Þá er
ekki úr vegi að nefna tvö íslensk „Kafkaljóð“ en
það eru „Skuggar“ eftir Matthías Johannessen í
bókinni Árstíðaferð um innri mann og „Kafka á
línunni“ eftir Ísak Harðarson í bókinni Hvítur
ísbjörn.
Opinská viðbrögð við Kafka hafa auðvitað
stundum verið neikvæð. Slík viðbrögð eru þó
einnig til marks um áhrifamátt höfundarins, t.d.
þegar fræðimenn eða rithöfundar sækja sér
eldsneyti í „brottvísun“ Kafka eða yfirlýsingar
um að hann sé ofmetinn. Sumir eru í grundvall-
aratriðum andsnúnir fagurfræði Kafka, lýs-
ingum veruleikans og mannfólksins í verkum
hans, eða meintri dökkri lífssýn hans. Hann hef-
ur verið kallaður talsmaður andfélagslegra við-
horfa og angistar í ritum ýmissa andköfkunga,
svo gripið sé til orðs sem Þórarinn Eldjárn not-
aði eitt sinn um erlendan gagnrýnanda (TMM,
3. hefti 1978, bls. 248).
Er þetta ekki kafkaískt?
Enn er eftir að drepa á veigamikil atriði í því
sem ég nefndi þriðja lið í mati á vægi höfunda,
þ.e.a.s. almennt umtal eða vísanir til höfund-
arins og verka hans. Mikilvægi Kafka speglast
m.a. í lýsingarorðinu sem sprottið hefur af nafni
hans og viðhaft er í ýmsum tungumálum. Hvað
merkir lýsingarorðið „kafkaískur“? Það hefur
augljóslega orðið til í tengslum við ritverk
Kafka og skilning á þeim. Hér verður að gera
langa sögu stutta. Ég hygg að notkunin sé þrí-
þætt, þótt þættirnir skarist með ýmsu móti: 1) Í
víðasta skilningi felur orðið í sér vitund um fá-
ránleika, eitthvað absúrd, gjarnan í tengslum
við skrifræði eða völundarhús einhvers „kerfis“;
t.d. þegar maður er sendur með vottorð fram og
aftur á milli nokkurra skrifstofa eða stofnana. 2)
Stundum er orðið notað um eitthvað sem virðist
óröklegt, t.d. óvænt villuráf um staði eða svæði
sem maður taldi sig þekkja vel. 3) Það vísar líka
til ókennilegrar mannlegrar hegðunar – m.a.
hegðunar manns sjálfs eða einhvers hnykks
sem kemur á sjálfsmyndina.
Í þessu sambandi freistast ég til sjálfsævi-
sögulegs innskots. Vorið 1990 fórum við Ey-
steinn Þorvaldsson stutta ferð til Prag. Við
feðgar höfðum fengist við að þýða verk Kafka
um nokkurt skeið og það var sérstök reynsla að
koma til heimaborgar hans á þessum tímamót-
um, skömmu eftir flauelsbyltinguna svokölluðu,
elta svip hans um göturnar en muna jafnframt
að hann var lengi bannaðar höfundur þarna; í
þessum húsum hafði fólk þurft að lesa verk hans
á laun, ef það komst yfir þau á annað borð. Á
kastalahæðinni, í götu kenndri við alkemista, er
lítið hús þar sem Kafka hafði átt athvarf um
hríð. Þar var einhvers konar minjagripaverslun.
Við vikum okkur þarna inn og undruðumst að
sjá fátt sem minnti á höfundinn góða. Við spurð-
um afgreiðslumann á staðnum hvað hann hefði í
fórum sínum er tengdist Franz Kafka. Þung-
brýnn ansaði hann fáu en lét á sér skilja að hann
hefði ekkert eftir Kafka til sölu og það var hon-
um augsýnilega til ama er við héldum áfram að
nefna skáldið. Okkur þótti ljóst að þessi náungi
væri gangandi arfleifð frá tímum einveld-
isstjórna og á leiðinni út urðum við jafnframt
Ljósum logum
Kafka árið 1917 Kafka átti sér mörg andlit.
Takið eftir hvað þessi mynd af honum er ólík
þeirri á forsíðu Lesbókar.
Hamskiptin voru frumsýnd í Þjóðleikhúsinu í
vikunni en það er leikgerð David Farrs og
Gísla Arnar Garðarssonar af einu frægasta
verki Franz Kafka, Die Verwandlung. Af
þessu tilefni er vegferð Kafka og verka hans í
samtímanum skoðuð en sennilega eru fáir
höfundar frægari og umtalaðri. Verk hans
birtast í ýmiss konar umritunum, nafn hans
sömuleiðis og andlitið er orðið að eins konar
íkoni.
Maður eða dýr? Portrett David Levine af
Kafka. Á myndinni sést ógreinilega að hönd
Kafka hefur breyst í eitthvað annað.
Kakkalakki Myndasaga úr bandarísku dagblaði. Til vitnis um hvernig saga Kafka hefur síast
inn í almenna menningarvitund. Kakkalakki er tíður heimagestur hjá mörgum Ameríkönum.
Heilabrot um
samtímavægi Kafka