Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2007, Qupperneq 4

4 LAUGARDAGUR 24. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
E
inar Már, hvað varð
til þess að einn
fremsti rithöfundur
þjóðarinnar ákvað
að skrifa skáldsögu
eins og Rimlar hug-
ans ástarsaga – skáldsögu þar sem
viðfangsefnið er fíkill og dópsali, ást-
arsaga þeirra í millum með sterkri
nærveru sögumannsins, rithöfund-
arins og skáldsins Einars Más Guð-
mundssonar?
„Allmargir þættir sögunnar hafa
verið með mér í þó nokkurn tíma en
það er nú einu sinni þannig að allar
mínar skáldsögur velja mig en ekki
ég þær.
Ég velti þessum efnivið mikið fyrir
mér. Ég hafði ort ljóðið Ástarstjarna
á Litla-Hrauni og allt í einu kom
þessi setning til mín í upphafi bók-
arinnar: „Ég veit ekkert hvað ég var
að gera sunnudagskvöldið 27. janúar
árið 2002 þegar nafni minn Einar
Þór Jónsson var handtekinn á horni
Þórsgötu og Baldursgötu þar sem
hann var einn á gangi.
Ég þekkti Einar Þór ekki neitt,
ekki þá … en þremur vikum eftir
handtökuna skrifaði hann mér bréf
frá Litla-Hrauni.“
Þarna var sagan búin að dæma
mig inn í sig þannig að ég átti mér
engrar undankomu auðið. Það sem
gerir þessa sögu áhugaverða, erfiða
og krefjandi fyrir mig er þáttur minn
í sögunni.
Ég er ekkert á þessum fría sjó
sagnamannsins, að dorga sögur upp
úr sagnabankanum af öðru fólki,
heldur er ég allt í einu dottinn inn í
að skrifa sögu af fólki sem er að
hjálpa mér. Fólki sem er að gefa mér
góðar leiðbeiningar og vonandi ég
því.
Bréfið er dagsett 17. febrúar en
mér barst það talsvert síðar. Það er
staðreynd sem ég held til haga til
þess að sagan sé sannfærandi. Það
gildir um fleira í þessari sögu.
Þegar mér barst bréfið sá ég strax
hvað saga Einars Þórs var merkileg
en ef ég hefði strax stokkið á hana
eins og úlfur þá hefði ég ekki getað
séð sjálfan mig í henni, heldur þvert
á móti, þá hefði ég séð hvað menn
sem í þessu lenda eru ólíkir mér og
það nært afneitun mína.“
Þeirra saga er mín og mín
þeirra
Einar Már segir að þrjú ár hafi liðið
frá því hann fékk bréf Einars Þórs
þar til hann fór sjálfur í áfeng-
ismeðferð eins og lýst er í Rimlum
hugans. „Þá hitti ég Einar Þór á
þeim vettvangi þar sem við leitum
okkur hjálpar og það rennur upp fyr-
ir mér að það er hann sem skrifaði
mér bréfið frá Litla-Hrauni. Við
stöndum þarna andspænis hvor öðr-
um og hann kynnir mig svo fyrir kon-
unni sinni og þau veita mér aðgang
að bréfum og dagbókum. Óháð öllum
skrifum myndast þarna mikið traust
og vinátta á milli mín og þeirra og
þau treysta mér fyrir sínum hjartans
málum.
Bókin eru þeir þræðir sem ég
spinn úr bréfum þeirra og þarna fá
þau þessa merkingu að þeirra saga
er jafnframt saga mín og mín saga er
þeirra saga.
Þannig má segja að þetta kerfi, að
nota sögur sem meðal, sé runnið inn í
skáldsögu. Ég er ekki að segja að
skáldsagan sé þetta kerfi – hún er
það ekki en þarna er ákveðið snið-
mengi sem ég held að sé mjög áhuga-
vert.“
– Fyrirfram hefðu menn kannski
ekki talið að karakterar eins og Eva
og Einar Þór, hún fíkill, hann alkó-
hólisti, dópisti, dópsali og fangi á
Litla-Hrauni, myndu fanga athygli
hins virta rithöfundar Einars Más.
Var eitthvað sem gerði það að verk-
um, þremur árum eftir að þú fékkst
bréfið frá Einari Þór, að þú hafðir
knýjandi þörf til þess að rýna í líf
dópista, alkóhólista, dópsala og
fanga?
„Ekki í sjálfu sér. Ekki sem við-
fangsefni. Auðvitað les maður bækur
um það sem manni finnst merkilegt
úti í samfélaginu og þá heima sam-
félagsins sem maður þekkir ekki. Við
vitum að bókmenntirnar eru löðrandi
í alkóhólisma. Það er sama hvort við
förum aftur í franska ljóðlist til Rim-
bauds og Baudelaires, hvort við tök-
um amerísku bítskáldin eða íslensku
bóhemana a la Stein Steinarr og Dag
Sigurðarson. Við finnum líka alltaf
áhuga skáldanna á samfélags-
þegnum sem fara sínar leiðir.
Ég sem slíkur átti ekki í nokkrum
vandræðum með þessa hópa.
Í Englum alheimsins þótti öllum
furðulegt að ég væri að skrifa um
geðsjúklinga áður en þeir lásu bók-
ina. „Hvað ert þú að skrifa bók um
geðsjúklinga. Það nennir enginn að
lesa þetta,“ var viðkvæðið.
Alveg eins og þegar við Friðrik
Þór vorum að skrifa Börn náttúrunn-
ar var viðkvæðið: „Hvað eruð þið að
gera mynd um gamlingja?!“ Sögu-
efnið sem slíkt gengur því ekkert
endilega upp fyrirfram í huga fólks
en staðreyndin er sú að slík söguefni
eru oftast þau sem ganga upp.
Ef þú kíkir á Kannski er pósturinn
svangur þá eru þar einnig sögur úr
myrkviðum Reykjavíkur, eins og úr
kjallara Keisarans. Félagslega hef
ég aldrei átt í nokkrum vandræðum
með að fjalla um fólk, alls konar fólk,
og hef raunar alltaf haft og hef
megnustu skömm á öllu snobbi og
fólki sem rignir upp í nefið á.
Mínir lærimeistarar
Sem skáld manneskja og gamall
stjórnleysingi hef ég alltaf talað eins
við allt fólk og hef ekki í hyggju að
breyta því.
Fyrirfram hefði ég samt ekki get-
að ímyndað mér að fólk sem hefur
gengið í gengum lífsreynslu Einars
Þórs og Evu, verið í fangelsi og fíkni-
efnaneyslu, yrði mínir lærimeistarar.
Að það yrði ég sem sæti í sæti þiggj-
andans og gæti numið mikla visku
frá þessu fólki. Fólki sem í dag er
mjög vel áttað og gengur mjög vel
eins og kemur fram í sögunni. Þess
vegna er Rimlar hugans í mínum
huga líka saga um vonina og að það
er enginn vonlaus.“
– Aðeins að karakternum Einari
Þór, fanganum á Litla-Hrauni, sem
var ættleiddur af venjulegu góðu
fólki en upplifir sig samt sem áður
munaðarlausan. Komst að því að
raunveruleg móðir hans, sem gaf
hann frá sér við fæðingu, var geð-
veik. Kynntist henni lítillega áður en
hún framdi sjálfsmorð. Er ekki auð-
velt að gera sér í hugarlund að ungur
maður með þennan bakgrunn, sem
hefur einnig þjáðst af minnimátt-
arkennd vegna þess hversu feitur
hann var og lágvaxinn, muni rata í
ógæfu?
„Jú það er alveg rétt og Einar Þór
gerir sér mjög vel grein fyrir þessu
sjálfur. Hann segir þegar hann er
fangi á Litla-Hrauni: „Ég er ekki á
Litla-Hrauni vegna þess að ég er
ættleiddur og sköllóttur. Ég er ekki
hérna vegna þess sem aðrir gerðu.
Ég er hér vegna þess hvernig ég er.“
Einar Þór hafnar allri þessari fórn-
arlambavæðingu en það er líka rétt
að Einar Þór gæti verið lykildæmi að
manni sem útskýrði líf sitt svona og
héngi í einhverjum eymdarlegum
skýringum á eigin lífi.
Slíkar skýringar myndu auðvitað
byggjast á vanþakklæti því hann átti
góða æsku, góða foreldra og hafði
alla möguleika. En það er hann sjálf-
ur sem lendir í neyslu og þegar það
ferli fer af stað hjá honum þá er ein-
hvern veginn ekki aftur snúið þrátt
fyrir greind hans og hæfileika.
Það er nú einu sinni þannig með
okkur mannfólkið að við lesum oft
skýringar á eigin athæfi sem eru í
raun engar skýringar. Það var líka
þetta sem ég hafði komist að við
vinnslu á Englum alheimsins og
kynni mín af þeim sem eru andlega
veikir.
Þá er oft boðið upp á skýringar á
færibandi, greiningar og heiti, en allt
í einu hættir allt slíkt að hafa nokkra
merkingu. Til að mynda er ekkert
svar við því í Englum alheimsins af
hverju Páll verður geðveikur. Menn
hafa oft spurt mig og ég á bara ekk-
ert svar við því.
Í Rimlum hugans, þar sem verið
er að fjalla um áfengis- og fíkniefna-
vandann þar, liggur svarið ekki í
vandanum heldur í lausninni á vand-
anum. Ef okkur tekst „With a Little
Help from my Friends“, eins og Bítl-
arnir segja, að hjálpa hvert öðru með
því að samhæfa reynslu, styrk og
vonir, segja sögur og komast þannig
yfir veikleika okkar þá förum við að
geta séð hvað var að. Fyrr getum við
það ekki.
Á meðan á leiknum stendur, bæði í
fyrri og seinni hálfleik, erum við allt-
af að leita skýringa og gera afleið-
ingar að orsökum og orsakir að af-
leiðingum. Einar Þór myndi skýra
ástæðurnar fyrir sinni neyslu með
því hvað hann var feitur sem barn og
unglingur, féll illa inn í strákahópinn
í Hafnarfirði og svo framvegis og ég
byggi til einhverjar skýringar sem
hljóðuðu eitthvað á þann veg að það
væri svo erfitt að vera rithöfundur!
Eða eitthvert álíka bull.
Samfélagið, með allri sinni aum-
ingjavæðingu, býður upp á bullið og
heilu stjórnmálaflokkarnir lifa á því.
En við skulum ekkert vera að fara út
í þá sálma.“
Ástin er bindiefni
hjálparinnar
– Þú nefndir áðan að Rimlar hugans
væri líka saga um vonina. Ástarsaga
Evu og Einars Þórs, undurfalleg og
sterk. Eins konar kraftaverk í öllum
ljótleikanum sem að þeim steðjar;
henni í biðinni og baráttunni fyrir ut-
an rimlana og honum á bak við riml-
ana. Ertu að segja okkur lesendum
þínum að svo hrein og falleg ást geti
þrifist við nánast hvaða kring-
umstæður sem er og að það sé í raun
og veru alltaf von fyrir alla?
„Já það er einmitt þannig. Sögur
okkar sýna þetta svart á hvítu. Í
edrúgöngunni verður maður vitni að
þessu. Ég hef séð ótrúleg kraftaverk.
Menn sem nánast allir voru búnir að
afskrifa hafa náð sér á strik. Maður
hefur séð slíka menn, og þá er ég
auðvitað líka að tala um konur, inn-
rita sig á flottustu staði lífsins. Einar
Þór og Eva ná að leysa sinn vanda,
Einar með því að þiggja þá hjálp sem
býðst í fangelsinu og Eva með því að
leita sér hliðstæðrar hjálpar úti í
samfélaginu. Bindiefni þessarar
hjálpar er ástin. Þannig er Rimlar
hugans lofsöngur til ástarinnar. Það
er ástin sem gefur Einari Þór og Evu
tilgang og styrk til þess að þrauka
þessa göngu.
Enginn veit hvað átt hefur fyrr en
misst hefur. Einar Þór og Eva
skynja það að ástin er þeirra ljós í
myrkrinu og það er í gegnum þá
skynjun þeirra sem ég segi þeirra
sögu.
Þannig að ég svara því játandi, það
er alltaf von. Enda getum við sagt á
breiðari grundvelli, miðað við þær
hremmingar sem mannkynið hefur
gengið í gegnum, að oft hefur verið
ástæða til að gefast upp en ekki gef-
umst við upp. Samanber styrjaldir.“
– Skáldsaga þín Englar alheimsins
og síðar kvikmyndin höfðu geysilega
jákvæð áhrif á alla umræðu um mál-
efni geðsjúkra hér á landi og urðu
ugglaust til þess að útrýma for-
dómum í stórum stíl í garð geð-
sjúkra. Pálmi heitinn bróðir þinn var
augljóslega kveikjan að Englum al-
heimsins rétt eins og Einar Þór er
kveikjan að Rimlum hugans. Gerir
þú þér í hugarlund að Rimlar hugans
verði samskonar innlegg í þjóð-
félagsumræðuna hér á landi um mál-
efni alkóhólista og fíkla og Englar al-
heimsins voru um málefni
geðsjúkra?
„Stórt er spurt!“ segir skáldið
íhugull. Segir svo: „Skáldsagan er
fyrir mér lærdómur um mannlega
tilveru. Skáldsagan og ljóðið hafa
verið leit að tilgangi og svörum. Ekki
endilega til að finna svör, heldur til
að spyrja áfram. Skáldskapurinn
kviknaði dálítið í mér sem andóf
gegn þeirri pólitík sem ég var alinn
upp við, þar sem alltaf voru til svör
við öllu og oftast sömu svörin. Slíkur
utanbókarlærdómur átti ekki við mig
Skáldsögurnar velja
ÞAÐ virðist alltaf stutt í flugtakið hjá Einari Má Guðmundssyni, eins konar
hugarflug. Að eiga við hann samtal er af hálfu blaðamanns svolítið skylt
hlutverki flugdrekahlauparans í samnefndri bók þar sem andi Einars Más
er flugdrekinn sem hlauparinn á fullt í fangi með að fylgja. Skáldið ræðir
hér um skáldsögu sína Rimla hugans, hvernig fangi og fíkill fönguðu hug
hans, eigin baráttu við Bakkus og gildi skáldskapar, vonar og ástar.
Eftir Agnesi Bragadóttur
agnes@mbl.is