Sjómannablaðið Víkingur - 01.12.2003, Blaðsíða 58

Breskt tundurdufl af gerð Mk III fyrirrennara
þeirra sem síðar voru lögð við ísland. Það sit-
ur hér á sökkunni sem var sökkt til botns en
þaðan rann síðan strengur upp til duflsins á
yfirborðinu.
svæðinu og þau þykja því líkleg til að
hafa grandað Vigra.32
Hár aldur íslensku skipanna hefur nú
þegar verið nefndur og hversu erfitt var
að endurnýja skipakostinn. Megnið af
vélarbúnaðinum var ættað frá Skandinav-
íu og Þýskalandi frá því fyrir stríð og ó-
gerningur reyndist að nálgast varahluti
eftir að stríðið hófst. Lauslegt yfirlit
skipa í sjávarháska sýnir að vélarbilanir
voru tíðar síðustu ár striðsins. Hvort ald-
ur og slit vélanna eigi hér stærstan þátt
skal ósagt látið en án efa hefur þetta haft
sín áhrif. Sem dæmi um skip sem lentu í
vandræðum vegna hugsanlegra vélarbil-
ana eru Max Pemberton sem var endur-
smíðaður í Englandi 1935, Sviði sem var
smíðaður í Englandi 1918, mb. Vífilsfell
NS 399 smíðaður í Skotlandi 1906, Jó-
hann Dagson SH 10 smíðaður í Svíþjóð
1935 og Þristur VE 6 sem var smíðaður í
Danmörku 1926. Fiskifélag íslands sendi
í maí 1940 út áskorun til fiskimanna og
vélbátaeigenda að fara gætilega með vél-
arnar og koma í veg fyrir slit.33
Vegna hættunnar af loftárásum var
loftvarnabyssum skellt ofan á skipin og
brynvörn hlaðið utan á stýrishúsin. Við
þetta raskaðist jafnvægi skipanna og var
ballestin því aukin til að reyna að vega
upp á móti þessu. Á togaranum Max
Pemberton þurfti að þyngja ballestina
um tvö tonn. Við rannsóknir sjóslysa á
stríðsárunum hefur oft verið nefnt að ó-
jafnvægi af þessum völdum væri hugsan-
legur orsakavaldur en engin endanleg
niðurstaða fékkst í þeim vangaveltum.
Hér að ofan hefur verið greint frá því
hvernig ísfisknum var troðið í lestar
skipanna fyrir ferðirnar til Bretlands.
Venjan var sú að þegar skip sem sigldu
til Bretlands með fullfermi skipuðu lýsi
og veiðarfærum á land og tóku kol í
Reykjavík fyrir siglinguna til Bretlands.
Pegar skipin höfðu fyllt sig voru þau
orðin mjög framhlaðin en eftir að kolin
komu um borð varð jafnvægi skipanna
betra.
í töflu 1 var nokkurra skipa getið þar
sem vafi lék á orsök. Rétt er að skoða
nánar þau skip. Veður var skaplegt þegar
bæði mb. Pálmi og Hilmir ÍS 39 fórust og
því er hallast að tundurdufl hafi sökkt
bátunum.
Sviði GK 7 hvarf með sviplegum og ó-
væntum hætti. Mikil málaferli urðu
vegna tryggingakrafna sem enduðu fyrir
hæstarétti. Að lokum var úrskurðað að
skipið hefði farist af hernaðarvöldum og
varð Stríðstryggingafélag íslands að
greiða bæturnar.
Togarinn Max Pemberton hafði verið
þyngdur af loftvarnarbúnaði auk þess
sem jafnvægi var áfátt af völdum full-
fermis af fiski. Slæmt veður hafði geysað
og skipið því leitað vars undan Malarrifi
við Snæfellsnes. En þegar veðrið fór að
ganga niður hélt skipið aftur stað til
Reykjavíkur. Hið skyndilega hvarf skips-
ins og aðstæður hafa orðið til þess að
margir telja að það hafi farist af hernað-
arorsökum s.s. af völdum tundurdullla
en þó nokkur bresk rekdufl höfðu sést á
þessum slóðum. Líklega mun hið sanna
aldrei koma í ljós.31
Allt gert fyrir öryggið.
Vamáttur Breta við að vernda farm-
skipin nánast út um allt Atlantshaf olli
þeim ómældum áhyggjum. Varð þetta til
þess að þeir gripu til mjög harkalegra
varúðarráðstafana við kafbátaógninni.
Allar hugmyndir sem komu fram í bar-
áttunni við þennan mesta ógnvald breska
heimsveldisins voru gripnar á lofti og
framkvæmdar oft meir af ákafa en yfir-
vegun. En síðar þegar á leið stríðið róuð-
ust þeir eilítið og slökuðu á mörgum
þessara varúðarráðstafana.
Oft lá þó við stórslysum í upphafi eins
og þegar við lá að Súðin væri skotin í kaf
fyrir mistök af strandvirki Breta við
Hrútafjörð i apríl 1941 þegar skipið var á
leið inn fjörðinn. Má vel vera að viðmól
skipstjórans Ingvars Kjaran við Bretana
þegar hann náði tali af þeim hafi orðið til
þess að hann lenti á hinum alræmda Z-
lista yfir hættulega íslendinga.35
Bretar sáu þýska flugumenn og leyni-
nasista í hverju horni og reyndu hvað
þeir gátu til að koma í veg fyrir að Þjóð-
verjar gætu fengið vitneskju sem gæti
nýst þeim í hernaðarlegum tilgangi.
Flutningaskipið Selfoss var þeim þyrn-
ir i augum því það átti svo erfitt með að
halda í við skipalestirnar sem það sigldi
með. Mjög algengt var að skipið yrði við-
skila við skipalestirnar að degi til en
næði þeim svo að næturþeli þegar skip-
lestirnar hægðu á ferðinni. Höfðu Bretar
skipstjórann Egil Þorgilsson grunaðan
um að hverfa úr skipalestunum viljandi
og vera í sambandi við þýska kafbáta.
Reyndu þeir að ráða Jóhann J. E. Kúld lil
þess að taka sér far með Selfossi til að
njósna um Egil. Þessu neitaði Jóhann og
ekki er vitað hvort Bretar gerðu fleiri til-
raunir til að fylgjast með skipstjóran-
um.36
Fljótlega eftir að stríðið hófst fjarlægðu
Bretar loftskeytatækin úr íslensku skip-
unum sem stödd voru í breskri land-
helgi. Varð af þessu heilmikil rekistefna
sem lauk þegar íslenska ríkisstjórnin
blandaði sér í málið og var senditækjun-
um þá skilað gegn því að þau yrðu inn-
sigluð og innsiglið yrði aðeins rofið í
neyð. Mátti nú kalla eftir hjálp ef skipið
var að sökkva en nærstödd skip máttu
hins vegar ekki láta vita að þau væru að
koma til hjálpar því annars gætu kafbát-
arnir hlerað samskiptin og setið fyrir
björgunarskipunum.37 Það var því ekki
um annað að ræða fyrir áhöfn hins
sökkvandi skips en að kalla á hjálp,
stökkva svo í bátana og biðja svo til guðs
og vona hið besta um að einhver hefði
heyrt til þeirra og kæmi til bjargar.
Þegar ísland komst svo undir stjórn
Breta settu þeir strangar reglur um sigl-
ingar íslensku skipanna. Samkvæmt nýju
reglunum var umferð skipa nú takmörk-
uð á stórum svæðum umhverfis landið,
siglingar meðfram ströndum voru háðar
ströngu eftirliti, bannað var að útvarpa
veðurfréttum, miklar takmarkanir voru
settar á notkun hverskyns samskipta-
tækja og að auki skipuðu Bretar svo fyrir
að slökkt skyldi á flestöllum vitum með-
fram ströndum landsins. Einungis var
leyft að ljós loguðu á vitunum á Dyrhóla-
ey, Stórhöfða, Reykjanesi, Garðskaga,
Malarrifi, Krossnesi, Elliðaey, Bjargtöng-
um, Arnarnesi, Straunmesi, Hornbjargi,
Sauðanesi, Rifstanga, Raufarhöfn, Langa-
nesi, Glettinganesi, Æðarsteini, Papey og
Alviðruhömrum.38
Vitað er um a.m.k. eitt slys sem orsak-
aðist beinlínis vegna þess að slökkt hafði
verið á vita en það var þegar togarinn
Baldur RE-244 strandaði rétt sunnan vit-
ans við Grótlu. Var togarinn á leið til
hafnar síðdegis að vetri til en vegna
dimmviðris sáu skipstjórnarmenn ekki
nægilega lil og strönduðu. Hann náðist
þó fljótlega á flot og voru skemmdir ó-
verulegar.
Slökuðu Bretar fljótlega á kröfum sín-
um um bann við notkun vitanna eftir að
stjórnvöld fóru bónleið að þeim og
kveikt var seinna á nokkrum þeirra aftur.
Þegar íslensku skipin tóku svo að sigla
i skipalestum undir stjórn bandamanna
þá var ennfremur krafist þess að öll yfir-
bygging yrði máluð í sem dekkstum lit-
um til að dyljast sem best fyrir kafbátum
og leitarflugvélum Þjóðverja.
Ljóslaus skip á fullri ferð!
Hræðsla sjómanna við árásir kann að
58 - Sjómannablaðið Víkingur