Náttúrufræðingurinn - 2007, Qupperneq 5

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
yngri systur hefðu látist. Faðir hans lést nokkrum
árum síðar og stóð þá Bergþór uppi munaðarlaus. I
minnisstæðu viðtali í Lesbók Morgunblaðsins árið
2000 rifjaði Bergþór þessa atburði upp og lýsti því
hvernig honum voru færðar fréttirnar um að hann
hefði misst móður sína og systur og að heimili hans
væri horfið og hvernig hann var síðan skilinn eftir
einn til að átta sig á þessu.
„Haukur bróðir minn fékk í jólagjöf bókina
„Gróður", I. bindi í ritsafninu Vestfirðir. Okkur þykir
báðum gaman að athuga grös og lesa grasafræði.
Söfnuðum við því dálitlu af plöntum síðastliðið sum-
ar. í „Gróður" sé ég, að höfundur telur, að þekking
fræðimanna á hágróðri Stranda sé af skornum
skammti. Ég vil því gerast svo djarfur að biðja Nátt-
úrufræðinginn fyrir stuttan Flórulista héðan úr ná-
grenninu." Svona byrjar fyrsta fræðigrein Bergþórs á
sviði grasafræði en hún birtist í Náttúrufræðingnum
(16. árgangi) árið 1946. Þá var Bergþór 13 ára. Þrátt
fyrir að öll ytri skilyrði væru honum andsnúin braust
hann til mennta, bláfátækur og munaðarlaus sveita-
pilturinn, og lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum
í Reykjavík árið 1954 og prófi í forspjallsvísindum frá
Háskóla íslands árið 1955. Eftir það hélt hann utan til
frekara náms í grasafræði. Fyrst lagði hann leið sína
í Göttingenháskóla í Þýskalandi. Þar mun hafa verið
fremur ódýrt að læra á þessum árum og þangað fóru
fleiri íslenskir stúdentar til náms í grasafræði, Helgi
Hallgrímsson um svipað leyti og Bergþór og seinna
Hörður Kristinsson. Bergþór lauk fyrrihlutaprófi í
Göttingen árið 1957. Hann hafði þá ákveðið að ein-
beita sér að mosum og flutti sig því um set til Noregs
og hélt áfram námi og rannsóknum undir leiðsögn
mosafræðingsins Per Stormer við Oslóarháskóla.
Þaðan lauk hann cand.rer.nat.-prófi árið 1964.
Áður en Bergþór hélt utan hafði hann fest ráð sitt
og kvænst Dóru Jakobsdóttur (f. 29. maí 1938), dóttur
Jakobs Guðjohnsens, síðar rafmagnsstjóra í Reykja-
vík, og Ellý Hedwig Guðjohnsens (f. Nowottnick).
Þau eignuðust fjórar dætur: Kolbrúnu bókmennta-
fræðing (f. 1957), Brynhildi rekstrarhagfræðing (f.
1958), Ásdísi kerfisfræðing (f. 1967) og Önnu tölvu-
og kerfisfræðing (f. 1977).
Bergþór vann allan sinn starfsaldur á Náttúru-
fræðistofnun íslands, fyrst og fremst að rannsóknum
á íslenskum mosum en lagði þó gjörva hönd á ýmis-
legt fleira í islenskum grasarannsóknum. Hann vann
til dæmis mikilsvert starf við kerfisfræði íslenskra
undafífla. Greining og flokkun undafífla er erfið þar
sem þeir fjölga sér ekki með kynæxlun heldur svo-
kallaðri geldæxlun. Slíkir plöntuhópar einkeimast
jafnan af miklum innbyrðis breytileika en ávallt er
álitamál hversu langt á að ganga við að telja undir-
hópa til sérstakra tegunda. Áður höfðu verið unnin
tvö flokkunarkerfi fyrir íslenska undafífla þar sem
næstum 200 tegundir höfðu verið greindar. Bergþór
einfaldaði flokkunarkerfið mjög og fækkaði tegund-
um. Er nú ávallt stuðst við kerfi hans.
Áður en Bergþór hóf rannsóknir sínar um miðjan
sjöunda áratuginn höfðu erlendir grasafræðingar
safnað og greint nokkuð af mosum frá Islandi. Þá
munu hafa verið um 1300 eintök af mosum í vísinda-
safni Náttúrufræðistofnunar en voru orðin um
44.000 þegar hann féll frá. Bergþór Jóhannsson er
fyrsti og eini íslendingurinn sem hefur helgað sig
rannsóknum á mosum.
Mosar eru smávaxnar og einfaldar plöntur sem
almenningur veitir oft litla athygli en mikilvægi
þeirra og hlutdeild í gróðri eykst þegar komið er á
norðlægar slóðir. Mosar eru reyndar sérstaklega
áberandi á íslandi, enda þrífast þeir vel í svölu og
röku loftslagi. Hér vaxa fleiri tegundir mosa (ríflega
600) en blómplantna (ríflega 440) og hinar víðáttu-
miklu mosavöxnu hraunbreiður á Suður- og Suð-
vesturlandi eru afar óvenjuleg vistkerfi sem óvíða
eru til annars staðar. Tegundagreining mosa er
miklu erfiðari en greining háplantna og ekki nema á
færi sérfræðinga. Þar sem Bergþór var alla tíð eini
mosasérfræðingur landsins hvíldi á honum ómæld
þjónustuvinna við að greina eintök sem safnað var af
öðrum við hinar margvíslegustu rannsóknir. Þær
innti hann af hendi með þeirri ljúfmennsku og vand-
virkni sem einkenndi öll hans störf.
Það verk sem halda mun nafni Bergþórs á lofti um
ókomin ár er íslenska mosaflóran sem kom út í 21
bindi, hið síðasta árið 2003. Hún er hið mikla ævi-
starf Bergþórs. Svo að segja öll vinna við hana, frá
söfnun og greiningu, til prentaðrar útgáfu (þar með
taldar smásjárteikningar og útlitslýsingar) hvíldi á
herðum Bergþórs. Hann bjó til íslensk nöfn á allar
íslenskar mosategundir, sem fæstar báru alþýðuheiti
fyrir. Bergþór vandaði mjög til nafngiftanna og
fyrsta hefti mosaflórunnar fylgdi rökstuðningur og
útskýring á ættkvíslaheitum. í framlagi hans liggur
líka miklu meiri sjálfstæð greiningarvinna en hjá
flestum öðrum sem lagt hafa skerf til lýsingar á flóru
og fánu íslands. Mosaflóra Bergþórs er þrekvirki og
þess fá dæmi, að minnsta kosti innan nútíma líffræði,
að slíkt verk sé borið uppi af einum manni. Með
mosaflórunni skipar Bergþór sér framarlega í
fámennan hóp frumkvöðla í rannsóknum og lýsingu
á íslenskri náttúru, þar sem nafn eins manns er órjúf-
anlega tengt upphafi og grunnvinnu á heilu
fræðasviði. Á mörgum sviðum var þessi grunnur
lagður snemma á 20. öld. Má t.d. nefna jarðfræðiupp-
drátt Þorvalds Thoroddsens (1901), rit Bjarna
5