Náttúrufræðingurinn - 2007, Blaðsíða 47

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
þessa og bætir við að Ólafur hafi
blekkt þær með tali um glæsta
framtíð sína sem læknis í breska
hernum, frama sem Sir George
myndi tryggja honum.21' Meint laus-
læti Ólafs meðan á leiðangrinum
sjálfum stóð verður þó ekki stutt
með börnum eignuðum honum, því
fjögur þeirra fæddust á árunum
1805-1806, þegar hann var í skóla
hjá Tómasi Klog og gat ekki hafa
séð neina utanlandsför fyrir nema
ef vera kynni til Kaupmannahafnar,
en þangað ætluðu forlögin honum
ekki. Um hin börnin tvö er það að
segja að þau voru bæði fædd um
miðjan apríl 1812 og því getin nærri
ári eftir að leiðangurinn var farinn
úr landi.21 Áður en Ólafur er dæmd-
ur fyrir lauslæti ætti að lýsa kynlífi
Islendinga á þessum tíma, en sá
orðrómur var að gildir húsbændur
ættu gjarnan börn með vinnukon-
um sínum og einmitt þegar eigin-
konurnar gengju með skilgetin börn
þessara húsbænda sjálfra/ Erfitt er
að átta sig á frásögn Jónasar Jónas-
sen um þetta mál. Hann telur að
Klog hafi sent Ólaf Loftsson af stað
til Kaupmannahafnar haustið 1807
en getur þess ekki hvar Ólafur
dvaldi næstu árin eða þar til hann
kom aftur úr siglingu, en þá hafi
hann komið með illkynjaðan sjúk-
dóm og borið á aðra. Hafi Frydens-
berg landfógeti skorað á landlækni
að athuga Ólaf þess vegna og þetta
hafi valdið því að Ólafur var ekki
skipaður læknir á íslandi.3'31 Túlka
mætti ummælin svo að Ólafur hafi
fengið kynsjúkdóm (lekanda?) í
Skotlandi og borið hann til íslands
og smitað frá sér á ferðalaginu um
ísland með Mackenzie. Hafi Mac-
kenzie að lokum öðlast vitneskju
um það og þá sagt Ólafi upp vist-
inni og ekkert viljað hafa með hann
að gera. Hefðarmennska hafi hins
vegar bannað honum að tjá sig op-
inskátt á prenti, sbr. ummæli hans
um Ólaf í formála 1. útgáfu Travels
in lceland 1811 og brottfellingu allr-
ar umsagnar um harm í formála
annarrar útgáfu bókarinnar.7'30
Á hvern hátt brást Ólafur félögum
sínum í íslandsferðinni? Það er
hvergi ljóst af dagbókum Hollands
eða skrifum Mackenzies. Gyllti
hann fyrir þeim náttúrufræðilegt
mikilvægi íslands? Nú á dögum
þætti það ólíklegt, og nóg fundu
þeir Hutton-sinnar (plútonistar) af
eldbrunnu grjóti á íslandi sem
studdi kenningar þeirra. Helst er að
sjá að Ólafur hafi hallmælt löndum
sínum mikið, en einnig þar skortir
einstök dæmi. Holland lýsir fálæti
Ólafs gagnvart foreldrum sínum í
Fljótshlíð (7. mynd) og kjánalegri
framkomu hans þar, og halda mætti
að hann hafi tengst löndum sínum
litlum böndum öðrum en skamm-
vinnum „ástarsamböndum".2
Wawn vitnar í Espólín, sem segir:
„Sagdi Ólafr þessi baróninum, at ís-
lendíngar væri á þann hátt, sem
villi-þjódir eru, mest gefnir fyrir
glíngri, knífum, skærum ok slíku,
ok fyrir því hafdi baróninn þat í
fyrstu á bodángi fyrir greida, en þó
fann hann skjótt at þat voru ósann-
indi er Ólafr hafdi sagt honum, um
þat ok margt annat, ok sagdi hon-
um fyrir þá sök upp þjónustu sinni
ádr hann fór utan."18 Þetta er svo
tekið upp í annálum 19. aldar Pét-
urs Guðmundssonar.19 Sjálfur segir
Mackenzie að Ólafur hafi ekki viljað
koma með sér aftur til Skotlands, og
er það gagnstætt því sem haft er
eftir Henry Holland, að Mackenzie
hafi ekki efnt loforð sitt um að taka
Ólaf með sér aftur utan eins og áður
er minnst á, en í Edinborg höfðu
Bright, Holland og Ólafur verið við
læknisnám veturinn áður.1516'29'30
Hafði Mackenzie ekki þörf fyrir
Ólaf lengur að íslandsleiðangrinum
loknum og gerði þá ýktar lýsingar
hans á löndum sínum, ætlaðar til að
ganga í augun á útlendingunum, að
samningsrofi,1819 en ekki voru þeir
(Holland) þó lausir við slíkar yfir-
lýsingar sjálfir.30 Var umhyggja
Mackenzies og greiðasemi við Ölaf
Loftsson 1809-1810 einungis tengd
því að í honum sá hann ungan og
kjarkmikinn íslending, sem kunni
nóga ensku til þess að geta verið
túlkur og leiðsögumaður til þessar-
ar afskekktu eldfjallaeyjar sem Mac-
kenzie var svo mjög í mun að skoða
til þess að styðja jarðmyndunar-
kenningar landa síns James
Huttons?
Á hvern hátt brást Ólafur þeim í
íslandsferðinni? - mætti enn spyrja.
Hann fylgdi félögum sínum hvert
sem þeir fóru, kleif Snæfellsjökul
með þeim (það lét Mackenzie
ógert), gekk á Heklu, var túlkur
þeirra þegar þeir skildu ekkert, því
ekki töluðu þeir íslensku eða önnur
Norðurlandamál, en latína gat
bjargað og franska stundum, og
stöku maður kunni lítillega ensku.
Og tók ekki gamli kennarinn,
Tómas Klog, á móti fyrrum nem-
anda sínum í Reykjavík eins og
hann hefði heimt hann úr helju,
sem og fleiri í Reykjavík þótt aðrir
sýndu honum þar fálæti? Fyrrum
skólafélagi á Snæfellsnesi gerði sér
15 mílna ferð til þess að hitta Ólaf,
þegar honum var kunnugt að hann
og leiðangurinn væru staddir á
Rauðamel í Hnappadalssýslu.32
Steindór Steindórsson segir al-
mennt að „margar greinir" hafi
orðið með þeim Ólafi og Mackenzie
á ferðalaginu, en nefnir engin
dæmi. Steindór telur hins vegar að
samvinna og félagsandi Bretanna
hafi verið með ágætum og það segi
sína sögu um skaphöfn þeirra.32 Þar
nefnir hann ekki þá tortryggni sem
Henry Holland hafði gagnvart
Mackenzie og skrifum þess síðar-
nefnda um steinafræði.33 En sem
dæmi um góðsemi Mackenzies er
sagt frá því að hann hafi gefið
skólapiltum í Lærða skólanum,
sem af báru í grísku, latínu og
Hér verður ekki vísað til prentaðra heimilda um framhjáhald fætt á 19. öld. Oft var þá nefndur sem fulltrúi þessa tíðaranda Stefán
gildra bænda á íslandi heldur vitnað til þess sem var altalað meðal Guðmundsson (1853-1925), hreppstjóri á Borg í Miklaholtshreppi.
móðurfólks höfundar þessarar greinar. Það var frá Snæfellsnesi og
47