Náttúrufræðingurinn - 2007, Blaðsíða 23

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
JARÐFRÆÐI í NÁGRENNI
Hreðavatns
Jarðfræði svæðisins við Hreðavatn
er allvel þekkt, ekki síst aldur
hraunlaga, höggunarferli, upp-
hleðsluhraði hraunlaga og samsetn-
ing jarðlagstaflans.1'2-3-4 Jarðlög við
Hreðavatn eru mjög mörkuð af
höggun og sprungur og misgengi
algeng á svæðinu.5'6 Berggangar úr
basalti sjást víða skera jarðlagastafl-
ann og fylgja þeir oftast sprungum
sem fyrir eru í berginu. Afstaða jarð-
laga mótast enn frekar af andhverfu
sem hefur áhrif á legu þeirra, en
andhverfa þessi hefur verið kennd
við Borgarnes (1. mynd). Andhverf-
an myndaðist þegar hið forna
Húnaflóarekbelti (11. mynd) varð
óvirkt og gliðnun færðist yfir á nú-
verandi stað og vesturrekbeltið varð
virkt. Á austurvæng andhverfunnar
er hallinn í SA-átt að vesturrekbelt-
inu, en á vesturvæng hennar er hall-
inn í norðvestur í átt að samhverf-
unni á Snæfellsnesi.7 Hún er leifar
hins forna Húnaflóarekbeltis og
liggur skáhallt yfir Snæfellsnes og í
austurátt meðfram Hvammsfirði
þar sem hún sameinast samlrverf-
unni á Vatnsnesi á Norðurlandi.78
Áberandi setlög, sem hafa verið
kennd við Hreðavatn (1. mynd),
setja mjög mark sitt á jarðlagastafl-
ann og sú staðreynd að þau liggja
mislægt á mun eldri hraunlögum
ýtir enn frekar undir þá óreglu sem
einkennir jarðfræði svæðisins. Til að
auka enn frekar á óregluna er eyða á
milli eldri hraunlaga og ofaná-
liggjandi setlaga og er eyðan greini-
lega mismikil innan svæðisins þar
sem rof á hraunlögunum var breyti-
legt. Jarðlög fyrir neðan setlögin
tóku hallabreytingum og urðu fyrir
miklu rofi áður en Hreðavatnsset-
lögin settust til; allnokkurt landslag
var því mótað áður en setlögin
komu til sögunnar. Yfirgnæfandi
fjöldi misgengja sem finnast á svæð-
inu er eingöngu neðan Hreðavatns-
setlaganna. Höggun var því að
mestu afstaðin þegar setlögin og
yngri hraunlög hlóðust upp.8 í ná-
grenni Hreðavatns (2. mynd) má
rekja Hreðavatnssetlögin í vesturátt
að Langavatnsdal og að rótum Kol-
beinsstaðafjalls, einnig má rekja þau
til suðaustur í átt að Laxfossi og að
rótum Hafnarfjalls.8 Hraunlögin er
liggja undir Hreðavatnssetlögunum
eru að mestu úr basalti og hallar
þeim um 10-30° NV eða SA eftir því
hvorum megin við andhverfuna
þau eru. Hraunlögin ofan á setlög-
unum eru með minni halla, eða um
4-8° NV eða SA. Hraunlögin undir
og ofan á setlögunum sýna mismun-
andi aldur frá einni opnu til annarr-
ar. Á svæðinu frá Hafnarfjalli upp
að Hreðavatni eru hraunlögin neð-
an setlaganna um 13-12 milljón ára,
en þau verða sífellt yngri í átt til
vesturs og eru um 8,3-8,0 milljón
ára í Hítardal.89 Ofan setlaganna eru
yngstu hraunlögin í Hafnarfjalli um
6,0 milljón ára, en þau verða sífellt
eldri í norður- og vesturátt. Kring-
um Hreðavatn eru hraunlögin ofan
setlaganna um 7,0-6,5 milljón ára
gömul.4'8 Öll hraunlög undir setlög-
unum rekja uppruna sinn til hins
forna Húnaflóarekbeltis, en flest eða
öll hraunlög ofan setlaganna eiga
uppruna sinn að rekja til vesturrek-
beltisins.
JARÐLAGASTAFLINN VIÐ
Hreðavatn
í Borgarfirði eru margar opnur í
jarðlagastaflann og þar sést vel í
setlagasyrpur svæðisins. Setlögin
liggja mislægt ofan á eldri jarðlög-
um og má rekja þau eftir andhverf-
unni í norðvestur frá Hreðavatni
inn á hálendið og í suðurátt niður
dalinn í átt til hafs. Þykkur stafli af
hraunlögum er neðan Hreðavatns-
setlaganna. Þessi hraunlög eru all-
ummynduð, mikið veðruð og með
áberandi magni af geislasteinum.
Hraunlögin reyndust öll vera öfugt
segulmögnuð. Setlögin, sem eru um
20 m á þykkt, settust til ofan á þessi
hraunlög (3. mynd). Dílabasalt
þekur setlögin sem finnast kringum
Hreðavatn vestan við Norðurá og
frá Einifelli suður að Veiðilæk á
svæðinu austan við ána (3. mynd).
Þar sem dílabasaltið liggur ofan á
setlögunum má sjá bólstra- og
kubbaberg í neðri hluta þess en efri
hlutinn er stórstuðlóttur. Ofan á
dílabasaltinu er kvars-þóleiíthraun
(Björn Harðarson, munnleg heim-
ild) sem er reglulega stuðlað (3.
mynd). Á svæðinu vestan við Norð-
urá er aðeins eitt dílabasaltlag ofan
á setlögunum, en á svæðinu austan
3. mynd. Einfölduð teikning sem endurspeglar sambandið á milli hraunlaga neðan
Hreðavatnssetlaganna, setlaganna sjálfra og ofanáliggjandi hraunlaga. Jarðlögin ofan
setlaganna halla einnig en halli peirra er mun minni en hraunlaganna neðan setlaganna
(mjög ýkt á mynd). Hér er því hallamislægi. - Schematic cross-section illustrating the
relation ofbedrock, sediments and overhying lavas in the Borgarfjörður fjord.
23