Náttúrufræðingurinn - 2007, Síða 8

Náttúrufræðingurinn
2. mynd. Línakur á tilraunastöð Atvinnudeildar Háskólans að Varmá, Mosfellsdal 1954.
Ljósm. Sturla Friðriksson.
lensulaga blöðum. Krónublöðin eru
hvít, fimmdeild í gisnum kvíslskúf,
og bikarblöðin græn að lit og skarp-
ydd.2
Þegar ég hóf störf við Búnaðar-
deild Atvinnudeildar Háskólans
var eitt af áhugamálum mínum að
vita hvort hér á landi mætti rækta
lín til gagns. Sáði ég þá fyrst árið
1954 til líns í tilraunareiti á rann-
sóknastöðinni að Varmá í Mosfells-
sveit (2. mynd). Sú tilraun bar mjög
góðan árangur. Fékkst árlega vel
sprottið lín þar úr akri. Eg bar mig
að eins og góður línræktarmaður,
sáði fræi í frjósaman jarðveg
snemma vors og fékk nær meters-
háan vöxt á plönturnar. Lét ég
kippa þeim upp með rótum að
hausti, þurrkaði síðan stöngina og
feygði í volgu keri. Lín þetta gaf síð-
an ágætan þráð sem reyndist prýði-
legur til vefnaðar. Brá ég mér síðan
til Svíþjóðar og skoðaði verksmiðju
þar sem unnið var úr línuppskeru
bænda í byggðarlagi á Skáni. Upp-
skeran þurfti að vera mikil til að
standa undir rekstri slíks stórfyrir-
tækis. Mér tókst ekki að vekja
áhuga fyrir víðtækri línræktun hér á
landi, en öll ræktunin bar góðan ár-
angur og aðstæður virtust ágætar til
línframleiðslu.
Hinar jákvæðu niðurstöður úr
ræktuninni vöktu áhuga minn á að
athuga heimildir um línræktun á
fyrri öldum hér á landi. Leitaði ég
að skráðum vitnisburðum og skoð-
aði nokkur svæði þar sem helst virt-
ist líklegt að línakur hefði staðið.
Mér var auk þess ljóst að af forn-
minjum og fundi línfrjókorna í jarð-
vegi mætti einnig ráða hvort lín-
ræktun hafi verið stunduð hér til
forna. Svo vildi til að Þorleifur Ein-
arsson jarðfræðingur hafði þá fund-
ið línfrjó í jarðvegi í Skálholti.3 Var
frjókornið rétt undir öskudreif frá
Heklugosinu 1104. Má telja þann
fund nokkuð góða sönnun þess að
lín hafi verið ræktað á biskupssetr-
inu á síðari hluta 11. aldar.
Nokkur örnefni hér á landi eru
tengd líni og línræktun. Þau eru
gömul, því þeirra er getið í fornum
heimildum. Til er Línakradalur í
Húnavatnssýslu og hans er getið í
Landnámu4 og Bandamannasögu5,
Línakradalur er á bænum Sólheim-
um í Vestur-Skaftafellssýslu, Línak-
ur er í landi Bergþórshvols og Lín-
eyjar eru tvær á Breiðafirði, auk
Brokeyjar. Kannaði ég sérstaklega
línakurinn á Bergþórshvoli og gerði
grein fyrir þeirri rannsókn í tveimur
greinum sem ég ritaði.6'7 A þessum
árum tók ég einnig saman ýmsar
heimildir og skráði fróðleik um lín.
Hafa þessi gögn legið hjá mér og
kem ég þeim nú fyrst á framfæri.
Fyrri heimildir
Mjög sennilegt má telja að línjurtin
hafi verið ein þeirra nytjajurta sem
fornmenn leituðust við að rækta á
íslandi og benda fyrrgreind örnefni
í landinu til þess. Einnig hefur
reynsla seinni tíma tilrauna með lín-
rækt sýnt að hún sé vel framkvæm-
anleg hér á landi og mun öruggari
en til dæmis kornræktin. Ekki er
ósennilegt að hinir fyrstu landnem-
ar hafi reynt að vera sjálfum sér
nógir um lín ekki síður en korn til
þess að þurfa ekki ætíð að vera upp
á aðrar þjóðir komnir með vefjar-
efni þetta, en á landnámsöld mun
línrækt hafa verið nokkuð algeng
annars staðar í norðurhluta Evrópu.
Línjurtin er talin ein elsta nytjajurt
mannsins sem var ræktuð til annars
en matar. Talið er að línjurtin hafi
verið ræktuð í Egyptalandi og lönd-
unum kringum Kaspíhaf meira en 3
þúsund árum f.Kr. og egypskar
múmíur eru margar sveipaðar lín-
klæðum.8-9
Allt frá yngri steinöld finnast
menjar þess að í Mið-Evrópu hafi
menn hagnýtt sér lín, því línfræ
hefur fundist við uppgröft á byggð-
um þar.8 Lín þetta hafði minna fræ
en það lín sem nú er ræktað og er
talið að það hafi verið skylt hinu
villta, fjölæra eða skammæra líni
Linum angustifolium. Úr uppgreftri
frá bronsöld sést að staurhúsabúar í
Sviss hafa kunnað að notfæra sér lín
til ýmiskonar spuna og vefnaðar og
er jafnvel talið að þar hafi verið
ræktað lín frá því fyrir allt að 10.000
árum.10 Af þessari tegund telja
fræðimenn sennilegt að línfræ-
afsteypa sé sem fundist hefur í
Hollandi og talin er vera frá stein-
öld.1112
8