Náttúrufræðingurinn - 2007, Síða 27

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
ákveðnar ásýndir voru tengdar á
einhvern hátt þar sem þær komu
fyrir í pörum, í röðum eða á víxl.
Setlögum var þess vegna skipt
niður í ásýndir eftir kornastærð og
uppruna. Fimmtán mismunandi
ásýndum voru gerð skil og þeim
gefin númer frá 1 upp í 15 (5.
mynd). Tíu ásýndir eru háðar eða
stjórnast af innrænum stöðuvatna-
þáttum og fimm ásýndir stjórnast af
utanaðkomandi þáttum af gosræn-
um toga (1. tafla; 6. og 7. mynd).
Hraunlögin undir og ofan setlag-
anna voru mikilvæg þegar kom að
tengingu milli opna; í allt voru skil-
greindar fjórar hraunlagagerðir og
þeim gefnir bókstafirnir A-D: A-
hraunlög neðan setlaga, B-díla-
basalt, C-kvars-þóleiít, D-ólivín-
þóleiít (3. og 5. mynd).
Þar sem greina mátti náið sam-
band milli ákveðinna setlagaásýnda
var þeim skipt niður í ásýndarhópa.
Setlagaásýndirnar voru flokkaðar
niður í ásýndarhópa A-G með hlið-
sjón af uppruna þeirra, bergjarð-
lagafræðilegum einkennum og
hvaða ferli voru ráðandi við mynd-
un þeirra (2. tafla). Sumar ásýndir
eru í fleiri en einum ásýndarhópi;
þetta eru atburðarlög sem rekja má
til eldvirkni eða annarra hamfara í
umhverfinu. Atburðarlög eru jarð-
lög sem myndast hafa á stuttum
tíma og hafa mikla útbreiðslu. Þessi
jarðlög eru oft góð leiðarlög og
hægt er að nota þau til að tengja á
milli jarðlagasniða og ákvarða
afstæðan aldur setlaga. Ásýndar-
hóparnir (8. mynd) voru settir fram
út frá tengingum á milli setlaga-
opna (4. og 5. mynd) og innbyrðis
afstöðu aðgreindra ásýnda.
SETMYNDUNARFERLl
STÖÐUVATNSINS
Setefni fluttust í lægðina með
straumvatni og vindum (9. og 10.
mynd). Árnar fluttu með sér efni í
völuberg og annað grófkornótt
straumvatnaset á strandsvæðum og
við árósa (ásýndarhópur A). Fínni
setefni fluttust lengra frá ströndu og
mynduðu sandsteinslög á mörkum
árósasvæða (ásýndarhópur A) og
fínlega lagþynnóttan siltstein sem
settist til á stöðuvatnsbotninum
(ásýndarhópur B og C). Kísilþör-
ungar voru oft og tíðum ráðandi í
vatninu og mynduðu leifar þeirra
sviflausnarset (9. og 10. mynd). Set-
lögin gefa til kynna að eldvirkni hafi
að öllum líkindum gefið af sér set-
efni innan lægðarinnar sjálfrar
(ásýndarhópur F), sem og utan
hennar (ásýndarhópur D), stundum
í mjög miklum mæli og mjög líklega
á frekar stuttum tíma. Loftborin
korn eru stór hluti setlaganna, að
mestum hluta gosræn korn. Gjóskan
dreifðist sem gusthlaup eða í
gjóskufalli (9. og 10. mynd) og
myndaði þykk lög (ásýndarhópur
F) eða í öskufalli (öskulög sem finn-
ast í ásýndarhóp B og C) er settist til
sem þunn öskulög. Eldvirknin á
svæðinu olli hamförum sem víkja
frá venjulegum „reglum" er stjórna
ferlum sem leiða til setlagamyndun-
ar í lægðinni. Hamfarir eiga sér stað
mjög snögglega og ráða yfir orku
sem er margfalt meiri en við „venju-
bundna" setmyndun. Þeir atburðir
verða vegna jarðskjálfta, eldgosa,
stormviðris og mikilla rigninga.
Atburðir sem þessir geta meðal ann-
ars valdið iðustraumum og eðlis-
þyngdarflóðum sem skilja eftir sig
setlög með skörp neðri lagmót. Lög-
in eru oft lóðgreind (kornastærð
breytist upp í gegnum lagið). Þau er
m.a. að finna í ásýndarhópi E, þar
sem iðustraumar fluttu setefni frá
vatnsbotnshlíðum út á dýpri svæði
setmyndunar (9. og 10. mynd).
Stöðuvatnsbotninn var mikilvæg-
ur staður fyrir samansöfnun á líf-
rænu efni, svo sem sjá má af mynd-
un á þykkra kísilgúrlaga (að finna í
ásýndarhóp B) og kolalaga (að finna
í ásýndarhóp G). Plöntusteingerv-
ingar, stór- og smágervingar, eru
einnig dreifðir um öll setlögin og
finnast í mismunandi ásýndarhóp-
um. Ætla má að þau ferli sem stjórn-
uðu varðveislu lífræns efnis hafi
verið hagstæð, eins og endurspegl-
ast í lífrænum leifum í setlögunum.
Líklegt er að innkoma landrænna
rofefna hafi á stundum verið frekar
lítil í samanburði við lífræn efni og
að samansöfnun lífræns efnis hafi
verið hraðari en niðurbrot þeirra
vegna ólífrænnar og lífrænnar oxun-
ar.
MYNDUN LÆGÐAROG
ÞRÓUN STÖÐUVATNSINS
Setlögin í nágrenni Hreðavatns
sýna fram á áflæðis-afflæðishring-
ferli sem endurspeglar myndun
lægðar, upphaf stöðuvatns, þróun
þess og endalok. Lægðin varð til í
tengslum við færslu rekbelta þegar
Húnaflóarekbeltið dó út og nýtt
rekbelti um Reykjanes, vesturrek-
beltið, tók við stig af stigi austan við
það gamla. Þetta varð til þess að
jarðlagastaflinn á milli rekbeltanna
brotnaði upp og miklar tilfærslur
með hallabreytingum áttu sér stað.
Jarðlagastaflinn reis á sumum
svæðum en seig niður á öðrum.
Þetta olli skyndilegu og áhrifamiklu
rofi á rissvæðum og samsöfnun
rofefna á sigsvæðum. Öll setlög á
svæðinu sem mynduðust í tengsl-
um við þennan ákveðna atburð til-
heyra Hreðavatnssetlögunum (7-6
millj. ára). Setlögin sem söfnuðust
fyrir í lægðinni sem hér er fjallað
um eru bara lítill hluti af hinum
svonefndu Hreðavatnssetlögum.
Það er augljóst að umhverfisþættir
voru sífellt að breytast á meðan set-
ið safnaðist fyrir. Þeir þættir sem
stjórnuðu setlagaferlum breyttust
gífurlega frá myndun neðstu setlag-
anna til þeirra efstu (11. mynd).
Eftir að útræn öfl höfðu sorfið, rofið
og formað hraunlagastaflann varð
til stöðuvatn. Eldvirkni endurspegl-
ast í gjóskulögum og fjölbreyti-
legum setlögum af gosrænum upp-
runa sem finna má í jarðlagastafl-
anum. Neðstu setlögin endurspegla
frumstigið í þróun stöðuvatnsins.
Völubergs- og grófkornóttar sand-
steinsásýndir (ásýndarhópur A)
eru ráðandi og einkenna setlögin.
Þessi eining myndaðist þegar rof
27