Samvinnan - 01.11.1963, Blaðsíða 8

Guðmundur Sveinsson
i.
í byrjun síöari heimsstyrj-
aldar ritaöi bandaríski fræði-
maðurinn Erick Fromm bók,
er bar þetta heiti „Flóttinn
frá frelsinu." („Escape from
Freedom").— í ritinu leit-
aðist höfundurinn við að
skýra ástæður harmleiks
styrjaldarinnar. Reynt skyldi
að kanna hversu það mátti
vera, að öfl óskapnaðarins
og upplausnarinnar léku
lausum hala í menningar-
þjóðfélögum Vesturlanda og
ógnað var tilveru mannkyns-
ins.
Erick Fromm leitar langt
aftur í aldir að forsendum og
forsögu þeirra atburða, er
samtíðin skrifar með blóði
sínu og tárum. í liðinni sögu
búa lífrætur. En af einni rót
óx í senn illt og gott.
II.
Miðaldir létu þjóðum
Evrópu í té sjálfstætt lífs-
mat. Varð það kjarni í sam-
stæðri menningarheild, en
kristallaðist í samfélags-
skilningi og hugmyndum
einstaklingsins. Heildar-
skynjun var ríkjandi. Sjálf-
stætt mat varð fátítt, enda
lítið lagt upp úr persónu-
legri tjáning. Megináherzla
var lögð á öryggiskenndina,
sem hópurinn eða heildin
veitti. Þetta var öld iðnaðar-
og verzlunargildanna og
lénsskipulagsins.
Með Endurreisninni í lok
miðalda verður breyting á.
Atvinnulífið umskapast. Iðn-
gildin missa smátt og smátt
fyrri aðstöðu sína og ítök.
Atvinnuöryggi, sem áður
hafði verið næsta mikið,
hverfur að miklu leyti. Við
það glatast líka heildar-
skynjunin, en persónuleg
tjáning eykst, frelsisvitund
og sjálfstæðiskennd koma í
staðinn.
Þessi djúpstæða breyting
frá öryggi heildar, þótt tak-
markanir og frelsisskerðing
fylgdi, til þess að vera al-
gerlega ofurseldur keppni og
sviftingum er leiddi af ólík-
um hagsmunum, hafði ör-
lagaríkar afleiðingar á sál-
arlíf almennings í Evrópu,
fyrst og fremst þó miðstétt-
anna, sem harðast urðu úti.
Mótmælendahreyfingin var
að vissu leyti andsvar við
hinni nýju eggjun. Hún
byggðist á sömu forsendu
á trúarsviðinu og valdið
hafði röskuninni i efnahags-
og atvinnulífinu; einstak-
lingurinn getur ekki treyst
öryggi neinnar heildar hið
ytra, hvorki félagssamtaka
sinna (gildanna) eða kirkju-
samfélags. Hann getur engu
treyst nema baráttu sjálfs
sín, og þeirri náð, sem æðri
máttarvöld láta honum falla
í skaut. Þetta verður og veit-
ist í beinni persónulegri
snertingu við guðdóminn eða
með því láni og þeirri heppni,
sem færir útvöldum fé og
völd, en fellir aðra í örbirgð
og vonleysi.
Röskunin mikla leysti
þannig úr læðingi tvennt:
Annars vegar frelsisvitund
og sjálfstæðiskennd, sem
ekki sætti sig framar við
neina þvingun, — hins veg-
ar jafnvægisleysi i sálarlíf-
inu, sem skóp næsta al-
menna truflun og olli því,
að stór hluti íbúa Mið-Evr-
ópu varð ömurlegri geðveilu
að bráð.
Við þessar aðstæður allar
var lífið nær óbærilegt.
Bærilegt eða þolanlegt gat
það aðeins orðið með því aö
deyfa vanlíðanina með lát-
lausu álagi á sál og líkama.
Að hinu fyrra var stefnt
með ofsafengnum trúarátök-
um, pískuöum upp af á-
kafamönnum, sem sjálfir
bjuggu yfir sama eða ennþá
meira óþoli en allur almenn-
ingur. — Hið síðara var gert
með þrotlausri vinnu og
beinni vinnudýrkun og
vinnunautn, nautn að þræla,
en sú tilfinning mun aldrei
áður hafa þekkzt í Evrópu,
en fer nú um lönd mótmæl-
endanna sem logi yfir akur.
Hin ofsafengnu persónu-
legu trúarátök og vinnu-
nautnin deyfa óþolið og veita
útrás hinum dulda harmi,
sem skapazt hafði við upp-
lausn hins fyrra þjóðfélags-
forms, lénsskipulagsins og
hins fyrra öryggis kirkju-
samfélags, hinnar heilögu
rómversk-kaþólsku kirkju.
í allri ringulreiðinni og
trufluninni sköpuðust tvö
ómetanleg verðmæti, í senn,
andleg og líkamleg: Annars
vegar óslökkvandi frelsis-
þrá, — hins vegar vinnu-
gleði, sem geröi dugnað og
r.rvckni að hinuni ákjósan-
legustu dyggðum. Til þessa
eiga rætur að rekja fram-
takssemi og framsækni í
mótmælendalöndunum.
Hefur árangurinn birzt í
frelsishreyfingum ýmiss kon-
ar, miklum yfirburðum í lífs-
kjörum og almennri velmeg-
un. Skuggahliðar voru aug-
ljósar: Röskun sálarjafn-
vægis, er gat hvenær sem var
opnað ógnardjúp.
III.
Með iðnbyltingu 18. ald-
arinnar og árangri hennar
verulegum á 19. öld, urðu
aftur umskipti á Vesturlönd-
um. I kjölfar verksmiðju-
iðnaðar fylgdi breyting at-
vinnuháttanna. Enn steðj-
uðu erfiðleikar að, meðan
jafnvægi var að nást, er
ný tækni og hagnýting
hennar olli.
Þessi umbreyting kom að
vissu leyti harðast niður á
þeim stéttum Evrópu, hin-
um lægri millistéttum, sem
áður höfðu bjargað sér frá
örvinglun með því að beita
sig hörðustum aga bæði í
trúarefnum og á atvinnu-
sviðinu. Hún bitnaði á hinu
iðna og sparsama fólki, sem
naut þess að sjá árangur
verka sinna í álitlegri fúlgu
sparifjár, fólksins, sem hafði
notað frelsið til að takast
eitt og án aðstoðar á við
vandamál þjóðfélagsins og
gengið gegnum þyngstar
raunir og harðastar.
Hernaðarátök og ósigrar í
kjölfar þeirra urðu til þess
að margfalda enn raunir
þessa fólks í Mið-Evrópu og
ræna það trú á tilgang og
takmark strits sins, starfs
og lífsskoðana.
Af þessum rótum er runn-
inn flótti almennings í Mið-
Evrópu frá frelsinu á 3. og
4. tug tuttugustu aldarinnar.
Sá flótti ýfði að nýju gömul
sár og braut niður varnar-
múra einstaklinga, félags-
samtaka og hugsjónastefna
gegn niðurrifsöflum sálveil-
unnar, sem umbyltingar
endurreisnarinnar og sið-
bótatímans höfðu orsakað
áður. Á ný flæddi óánægja
og öryggisleysi fólksins fram
eftir farvegi, er hlaut að
vekja óhug og furðu. Hin á-
kjósanlegustu skilyrði voru
sköpuð fyrir öfgakenningar
nazismans og fasismans.
Almenningur, sem fann
sig standa höllum fæti í
miskunnarlausri samkeppni,
er af frelsinu leiddi, og varð
þess jafnframt áþreifanlega
var, að dyggðir hans, vinnu-
Eramhald á 15. síðu.
/ frelsinu er fólgin krafa að vera persónu-
leiki, en vandinn að skaþa sér hann er ótrú-
lega mikill. Þess vegna flýja menn frelsið.
Takfst ekki að stöðva þann flótta í tíma,
getur það táknað skipbrot fegurstu drauma
mannkynsins.
Flóttinn frá frelsinu
8 SAMVINNAN