Fálkinn - 02.07.1938, Qupperneq 4

4
F Á L K I N N
Fjarlægðir himingeimsins.
Flugvjel sem fer 250 km. á klukku-
tíma, væri 70 ár til sólarinnar. -- Jörðin
fer 70 sinnum hraðar en hraðlest. —
Lítil hætta á árekstrum.
OTJÖRNUFRÆÐIN er elst
^ allra vísinda. En eftir alda-
mótin síðustu kemst þessi vis-
indagrein inn á nýja braut. Það
er að þakka litrófsfræðinni,
ljósmyndavjelinni og hinum und
ursamlega fullkomnu stjörnu-
kíkirum nútímans, að stjörnu-
fræðin hefir á síðustu áralug-
um lagt undir sig ný fiæmi í
himingeimnum og sannað inönn
um, að hann er miklu stærri
en menn lnigsuðu sjer hann áð-
ur þ. e. a. s. það af honum,
sem maður sjer. Nú á síðustu
áratugum hefir fyrst að marki
hafist rannsókn á fastastjörn-
unum og stjörnuþokunum og
menn hafa getað horið fram
rökstuddar kenningar um eðli
þeirra, þróun og fjarlægð.
Þegar sólin skín á strent gler
hrotna geislarnir í alla regn-
bogans liti. Ljósið greinist sund-
ur i frumgeisla sína og hið mis-
lita ljóshand er kallað litróf.
Ef geislinn er hrotinn sundur
með hinu fullkomnasta tæki
til þessara hluta, lilrófssjánni
eða „spektroskopinu“, sjest að
um þvert litabandið gengur
fjöldi af smáum svörtum lín-
um. Og fyrir 75 árum tókst að
þýða rún þessa litrófs og sýna
af hverju svörlu línurnaf væru
og hvað hver litur láknaði. Lit-
irnir sýndu sem sje hvaða efni
væru í sólinni.
Hvert frumefni hefir sitt
„vörumerki“, venjulega fleiri
línur en eina, sem liggja hjer
og hvar i litrófinu. Ein af þess-
um línum í hinum gula hluta
litrófsins sýnir, að natrium er
í sólinni. Yfir 2000 línur í lit-
rófinu sýna, að járn er þar
lika. Lofttegund eina, frum-
efni, sem mjög lítið er til af á
jörðinni, fundu menn í sólinni
áður en hún fanst á jörðinni.
Hún fjekk þessvegna nafnið
helium, en gríska orðið helios
þýðir sól.
Með litrófsrannsóknum hafa
menn fundið að kalla má öll
þau efni, sem menn þekkja á
jörðinni, í sólinni, en með því
að hilastig sólarinnar, jafnvel á
j’firhorðinu, þar sem það er
kaldast, er um 6000 stig, eru öll
efni þar í loftkendu ástandi.
Litrófsfræðin liefir einnig kent
oss þá merkilegu staðreynd, að
jafnvel í fjarlægustu stjörnum,
sem tekist hefir að rannsaka,
eru ekki önnur efni, en þau
sem við þekkjum hjeðan af
jörðinni.
þ AÐ SEM fólki þykir furðu-
legast i sambandi við
stjörnufræðina, er hvernig vís-
indamönnunum hefir tekist að
mæla hinar óendanlegu fjar-
lægðir í himingeimnum. Þegar
landmælingamaður á að finna
fjarlægð einhvers depils sem
hann sjer, P skulum við kalla
hann, notar hann til þess a
grunnlínu, AR, sem liann þekk-
ir lengdina á, og með því að
mæla hornin, sem línurnar AP
og' RP mynda við grunnlínuna,
er honum auðvelt að finna fjar-
lægðina til P. Sömu aðferð hafa
menn notað, er þeir mældu t. d.
fjarlægðina til tunglsins. Við
þekkjum fjarlægðina frá Reykja-
vík til Góðrarvonarhöfða. Með
þvi að miða á tunglið úr háðum
þeim stöðum samtímis er hægt
að finna fjarlægðina með sömu
aðferð og mælingamaðurinn
nptar.
En þegar mæla skal fjar-
lægðina til stjarnanna er ekki
hægt að nota þessa aðferð. Fjar-
lægðirnar eru svo geysimiklar,
að það mundi enginn sjáanleg-
ur munur verða á miðunarlín-
unum frá Góðrarvonarliöfða
og Reykjavík - Þær mundu
sýnast jafnhliða. En náttúran
sjálf lileypur hjer undir hagga.
A ársferð sinni kringum sólina
er jörðin tvisvar sinnum — með
liálfsárs millihili í deplum
Þessi mynd af Andromedaþokunni er af Ijósi, sem fór þaðan fyrir miljón árum, og sem hefir verið á
leiðinni til okkar síðan. Enyinn veit hverniy þokan lítur út i dag — og enginn fœr að vita það fyr en eftir
miljón ár.
sem liggja andspænis hvor öðr-
um, sitt hvoru megin sólarinn-
ar og fjarlægðin milli þessara
depla er um 300 miljón kíló-
metrar. Með því að nota þessa
fjarlægð sem grunnlínu og taka
mið á stjörnuna með hálfs árs
millibili finnur maður hve stórt
hornið milli þessara tveggja
miðunarlina verður. — Þó að
grunnlínan sje löng verður að
nota hárnákvæm miðunartæki,
því að stefnumunurinn til fjar-
lægra stjarna er svo lítill.
Hugsum okkur að við fær-
um í ferðalag út i himingeim-
inn, ríðandi á Ijósgeisla. Við
förum þá um 300.000 kílómetra
á sekúndunni. Á einni sekúndu
gætum við farið 7yo sinnum
kringum jörðina. En við tökum j
heina stefnu á sólina, og kom-
um þangað eftir átta mínútur.
Flugvjel með 250 km. hraða á
klukkustund mundi vera 70 ár
á leiðinni, þvi að vegalengdin
er 150 miljón kílómetrar. Við
höldum áfram frá sólinni. Eftir
aðrar átta mínútur förum við
yfir jarðhrautina, en fjórum
límum seinna förurn við yfir
hraut plánetunnar Neptunus og
eftir klukkutíma í viðbót kom-
um við á braut Pluto. Þá erum
við komin á útjaðar sólkerfis
okkar. Og nú stýrum við út úr
„jarðhverfinu“ áleiðis til næsta
sólkerfis, daufrar stjörnu, sem
sjest af suðurhveli jarðar. Ferð-
in tekur okkur þrjú ár. Ein
fallegasta stjarnan sem við sjá-
um á vetrarhimninum er liin
bláleita tindrandi Sirins. Hún
er níu Ijósár frá jörðinni. Frá
Altair i Arnarmerkinu er 1 jós-
ið 15 ár á leiðinni og frá Vega
i Hörpumerkinu 40 ár. En þó
eru þetta nágrannar í saman-
burði við Vetrarbrautina og
Andromedaþokuna.
Á SÍÐUSTU tíu árum hafa
verið fundnar nýjar aðferð-
ir til þess að mæla fjarlægðir
sljarna og byggast þær á litról'i
stjarnanna. Ennfremur liafa
menn komist að nýjum eigin-
leikum hjá þeim „blossavitum“
í liópi stjarnanna, sein kallaðir
eru „cepheidar“ og þessir eigin-
leikar hafa gert fært að mæla
fjarlægð þeirra. Stjörnuliverfi
vort er hara eitt af óteljandi.
1 Andrpmeda-stjörnumerkinu *
getum við greint ofurlítinn
daufan blett. Þessi hlettnr er
liin svonefnda Amdromeda- ,
þoka. Hún telst til þess flokks,
sem kallaður er spíralþokur,
eftir löguninni. Við nánari at-
hugun kemur það í ljós, að
Andromedaþokan er heil ver-
öld af stjörnum, svo mörgum
og svo fjarlægum innbvrðis, að