Fálkinn - 10.12.1938, Side 5

F Á L K I N N
5
nngra herforingja og stjórnmála-
manna til fvlgis við sig með það
markmið fyrir augum að vinna
gegn friðarskilmálunum frá Sev-
rés, sem stjórnin í Konstantino-
pel iiafði gengið að. Hann er nú
eins og fuglinn fljúgandi um alla
Litlu-Asíu til Jjess að ala á and-
úð gegn soldáninum og stjórn
lians og hinum hörðu friðar-
kostum.
Árið 1919 var Kemal sendur tií
Litlu-Asíu tii að afvopna tyrkn-
eska lierinn, en í staðinn fyrir að
gera það vopnar hann hann bel-
ur og æfir liann til hernaðar.
Stjórnin í Konstantinopel grun-
ar hann nú um græsku og skoð-
ai hann sem uppreisnarmann.
En hrátt kom á daginn að Kemal
átti traust þjóðarinnar í miklu
rikari mæli en stjórnin. Kem-
al þóttist sjá fram á að í Litlu-
Asíu mundi innan skamms koma
lil átaka milli Tyrkja og Grikkja,
og þvi væri gott að vera búinn
við öllu. En hinsvegar horfur á
Jivi, að Englendingar og Frakk-
ar mundu ekki skifta sjer mikið
af því stríði vegna fjarlægðar.
Enda var ófriðarins skamt að
bíða. Hann braust út 1920 og
stóð í tvö ár með nokkrum hlje-
um að visu. Kemal hafði komið
á fót þingi í Angóra og með ]>vi
sagt sig úr lögum við hina lög-
legu stjórn landsins, en herinn
var allur á hans bandi, svo að
liún gal ekkert aðhafst. Vopna-
viðskiftin milli Tyrkja og
Grikkja fóru á þá leið, að Grikk-
ir biðu hinn herfilegasta ósigur,
einkum urðu ófarir Jjeirra miklar
i Anatoliu haustið 1922 og urðu
Jieira að semja frið eftir J>að.
Fór Kemal fram með hinni mestu
grimd i liirium grísku borgum
út á ströndinni. Brendi liann
J>ær margar, J>ar á meðal
Smyrnu, og liafði manndráp i
frammi.
Nú hafði hann rekið erlenda
hervaldið' af höndum sjer, og
var ]>á eftir að friða landið sjálft,
því að Kúrdar og Ungtyrkir
liöfðu gert uppreisnir gegn hon-
um. En ekki leið á löngu áður
en hann liafði baj'ið þær niður
með harðri hendi.
Þegar lijer var komið sögu
var soldáninn flúinn úr landi,
þar eð hann sá hvað verða vildi.
llöfðu Ósmanar þá setið í liásæti
Tyrkjaveldis í sex aldir.
IV.
Friðarfundur var haldinn i
Lausanne 1923, og sýndi hann,
að Mústafa Kemal hafði ekki til
einkis barist, þvi mjög breyttust
nú skilmálar frá því sem verið
höfðu þeir í Sevrés. Tyrkir fengu
nú alla Litlu-Asíu að heita mátti,
vænan hluta af Armeníu og all-
stórt landsvæði í Balkan. Full-
trúi Tyrkja á Lausannefundin-
um var Ismet Paslia, er minst
verður á síðar í þessari grein.
í október 1923 er svo tyrkn-
eska lýðveldið stofnað og Ang-
ora gerð að höfuðborg. Var Ke-
mal kosinn forseti þess og var
það síðan 15 ár, til dauðadags.
Það verður ekki sagt að hann
liafi verið iðjulaus þessi árin.
Hann kom á einum róttækustu
breytingum sem nokkur ]>jóð-
höfðingi liefir komið á á svo
skömmum tíma. Beitti hann ó-
sparl einræði því, sem lionum
hafði verið í hendur fengið, til
þess að koma þeim á. I breyt-
inga- og umbótastarfinu var Is-
met Paslia lians önnur hönd,
en liann hefir verið forsætis-
ráðherra Tyrkja síðan 1924.
V.
Auk þess sem Kemal var for-
seti lýðveldisins lijelt hann á-
fram að vera yfirhershöfðingi
landsins. Kalífaembættið, æðsta
embætti kirkjunnar, lætur hann
afnema, en gerist sjálfur yfir-
maður hennar. I senn er hann
því forseti þjóðarinnar, yfirmað-
ur hersins og kirkjunnar.
Brátt kom það í ljós er Kemal
var sestur að völdum, að liann
var brennandi áhugamaður um
öll fræðslumál. Þegar hann kom
til valda voru þau í mestu niður-
lægingu. 1924 ljet hann lögleiða
almenna skólaskyldu. Skulu nú
öll börn sækja barnaskóla í 5
ár. Ýmsir sjerskólar hafa verið
stofnaðir í hans tíð, þar á meðal
lagaskóli í Angóra. En háskóli
er aðeins einn í ríkinu, i Istam-
bul (Konstantinopel). Menta-
málin hefir hann kepst við að
færa í svipað horf og lijá Vest-
urlandaþjóðunum. Hann liefi'r
látið taka upp latínuletur í stað
tyrkneska stafrófsins, og lögboð-
ið að tyrkneska skuli vera kirkju
og mentamál, en ekki arabiska,
eins og áður átti sjer stað.
Mentun kvenna í Tyrklandi
var engin er Kemal tók völd,
en hann hafði ekki lengi verið
forseti er hann kom á fót mörg-
um kvennaskólum, sem urðu
brátt vel sóttir. Hann skildi að
inenning manna stóð völtum
fæti „ef mentun vantaði snót“.
Konum í Tyrklandi liefir Kemal
verið sannur frelsisgjafi. Áður
voru konurnar lokaðar inni í
kvennabúrum og höfðu gelding-
ar einir umsjá með þeim. Áttu
margir höfðingjar mjög marg-
ar konur, svo að tugum og
hundruðum skifti. Mátti oft
reikna efnahag manns eftir því
hve margar konur liann átti.
Þegar þeim var hleypt út fyrir
hússins dyr urðu þær að bera
blæju fyrir andlitinu og voru
„vaktaðar“. Þessum ósiðum út-
rýmdi Kemal. Hann bannaði
fjölkvæni með lögum. Og gekk
á undan með því góða eftirdæmi
að eiga aðeins eina konu. En
hjónaband hans fór nú ekki bet-
ur en það að þau skildu. Mun
konan hafa verið nokkuð stór-
brotin í lund eins og Kemal
sjálfur. Nú mega konur í Tyrk-
landi sýna sig blæjulausar livar
sem vera skal, dansa og skemta
sjer eftir vild, iðka íþróttir og
sýna sig hálfnaktar á leiksviði,
en klæðast annars alveg að hætti
kvenna í Vestur-Evrópu. Og að
ýmsum störfum og stöðum hafa
þær nú jafnan aðgang og karl-
menn.
En það eru ekki aðeins kon-
urnar í Tyrklandi, sem hafa „bú-
ist um“ heldur og karlmennirn-
ir. Ilin þjóðlegu höfuðföt, svo
sem fesinn hafa t. d. orðið að
þoka fyrir hinum „nýmóðins“
liöfuðfötum samkvæmt lagaboði.
Lög Tvrklands og rjettarfar
var mjög úrelt, er Kemal varð
forseti. Llefir hann gert sjer
mjög far um að kippa því í lag
og sniðið það eftir bestu fyrir-
myndum Mið-Evrópuþjóðanna.
Verklegar framkvæmdir liafa
orðið geysimiklar í landinu á
síðustu árum, þó að eðlilega
standi það þar að baki þjóð-
um, sem vöknuðu til þeirra
miklu fyr.
Eitt af því sem Keinal gerði
sjer alt far uih var að Tyrkland
hið nýja jæði aðeins fyrir Tyrki.
Af reynslu liafði hann fullviss-
að sig um að ekki væri gott að
Evrópuþjóðirnar fengju mikil
tök í landinu. Það gat orðið dýrt
spaug. Fyrir lians framtak og
dugnað í Lausanne fekk hann
því komið til leiðar, að fleiri
lmndruð þúsund Tyrkja voru
flutt frá Grikklandi yfir til Litlu-
Asíu og fjöldi Grikkja aftur það-
an til Grikklands. Mun þetta
hafa reynst heppileg ráðstöfun
hvað snerti friðinn innanlands
og einingu þjóðarinnar. Tyrk-
land fyrir Tyrki hefir verið eink-
unnarorð Kemals.
Mústafa Kemal hefir fengið
misjafna dóma af samtíð sinni,
en enginn frýr honum dugnað-
ar. Sannur ættjarðarvinur liefir
hann reynst og maður óeigin-
gjarn. Hann hefir lítt borist á
og hirðir lítið um há laun, titla
eða virðingarmerki. Framgang-
ur tyrkneska rikisins hefir lion-
um verið fyrir öllu. Og þær
framfarir, sem orðið hafa i rík-
inu undir forystu lians volta að
hann hefir verið afburðamaður.
Mústafa Kemal sannaði ]>að, að
hann kunni að fara með völd,
bæði á friðar og ófriðartíma.
Á seinustu árum fekk liann
viðurnefnið Atatiirk, sem þýðir
faðir tyrknesku þjóðarinnar.
VI.
Við dauða Kemals varð Ismet
Pasha, sá er áður er getið um,
forseti tyrkneska lýðveldisins.
Hann er fæddur árið 1884, og
gekk í tyrkneska herinn ungur
að aldri. 1908 tók liann þátt í
Ungtyrkjauppreisninni, er hinum
gamla soldáni var steypt af stóli.
Framh. á bls. li.