Fálkinn - 10.03.1939, Blaðsíða 5

I? A L K I N N
Keldur á Rangárvöllum.
þó það væri þúsund sinhum liæf<-
ara“.
En þó að einstakir menn
hafi lært sund, og þá einkum
skólapiltar, þá eru eftir sem áður
mjög fáir sem kunna sund. í
heilum bygðalögum og hjeruð-
um er ekki einn einasti maður
syndur.
Til eru margar sóknalýsingar
frá fvrri hluta aldarinnar og
l'ram á hana miðja, er sýna það
glögt, hve það má heita með
undantekningum, ef menn kunna
sund, þó að altaf finnist hins-
vegar einstakir góðir sundmenn.
Páll Erlinf/sson.
Ágætur sundmaður um miðja
Öldina var Glímu-Gestur eða
Sund-Gestur, er ættaður var úr
Víðidal í Húnaþingi. Ef til vill
liefur hann íært sund lijá Jóni
Þorlákssyni Kjærnested, er hann
kendi sund þar árið 182Ö. Það
er sagt að Gestur liafi synt úr
Engey til Reykjavíkur; aðrir
segja þó milli Viðevjar og
Reykjavíkur.
Annars telur Páll Melsted, að
Árni Thorlacíus, úr Stvkkis-
hólmi, hafi verið langmestur
sundmaður á íslandi um langl
skeið. Árni liafði lært sund er-
lendis og hlotið þar verðlaun
fyrir sundafrek.
Þúsund ára afmæli Islands-
býgðar minti á forna frægð,
sem illa var gengið:
„Því er feðranna frægð
fallin i gleymsku og dá?“
Það er eins og votti fyrir á-
lmga um þær mundir að endur-
vekja sundíþróttina. Maður einn
í Eyjafirði, Jónas Jónsson að
nafni, skrifar i Norðanfara og
kennir sund i Eyjafirði, og nnm
liafa orðið nokkur árangur af
starfi hans þar í hjeraðinu.
En merkilegri atburður í sögu
sundíþróttarinnar hjer á landi er
það, þegar Björn L. Blöndal
byrjar sundkenslu í laugunum
við Reykjavík 1884, því að þar
hefur síðan verið miðstöð sund-
kenslunnar á íslandi fram til
þessa.
1. okí 1884 er stofnað sund-
fjelag í Reykjavík , í þvi skyni
að halda uppi stöðugri sund-
kenslu í laugunum lijá Laugar-
nesi og efía sundkunnáttu Is-
lendinga eftir megni". Þannig er
komist að orði í þeirri stefnuskrá
er fjelagið setti sjer. 100 manns
gengu í Sundfjelagið á stofn-
fundi, og rúmu ári seinna eru
fjelagarnir orðnir tvö hundruð,
svo að áhugi virðisí ekki lítill,
þegar litið er til þess hve Reykja-
vík var þá lítill bær.
Fjelagið hjelt uppi sund-
kenslu á hverju sumri og 1880
eru hygðir sundklefar hjá laug-
unum.
En nú varð óhamingju sunds-
ins á íslandi það að vopni, að
sundkennarinn Björn Blöndal
druknaði. Og segir sig sjálft
livaða afleiðingar það hafði í för
með sjer. Næstu ár á eftir fjell
sundkensla niður.
Verulegur skriður kemst ékki
a sundmálin hjer á landi fvr en
Páll Erlingsson, hinn mikli elju-
maður, tekst á hendur sund-
kensluna. af sinni alkunnu alúð.
Kendi hann síðan sund við Laug-
arnar hjá Revkjavík i flciri ára-
lugi og lial'a fleiri Islendingar
lært hjá honum sund en nokkr-
um öðrum. Páll ljest í fvrra í
hárri elli.
Ungmennaf jelagshrevfingin á
fyrsta og öðrum tug þessarar
aldar hafði mikla þýðingu fyrir
sundíþróttina. Lærðu margir
ungir og áhugasamir menii utan
af landi sund lrjá Páli Erlings-
syni og kendu það siðan í átt-
högum sinum, þar sem skilyrði
voru fyrir hendi.
Á allra siðustu ármn hefir
verið mikið gert l'yrir sundíþrótt-
ina hjer á landi, og má þar
minna á sundlaugarnar sem ris-
io hafa upp við hjeraðsskólana
og annarsstaðar á jarðheitum
stöðum og Sundhöllina i Reykja-
vík, en alt er þetta svo nýtt og
í fersku minni að ekki er ástæða
til að rekja það frekar hjer.
En það er gleðilegur vott-
ur framfara og menningar, að á
hverju ári fjölgar þeim lijer á
landi er læra sund og iðka það
af mestu alúð.
BARBARA BUCHANAN.
er rlóttir amerikansks olíukonungs.
Hún þykir mjög falleg kona og er
talin m'jög eftirsóknarverður kven-
lcostur.
Spölkorn i na. frá Gunnarssteini,
sjest enn á 2 stöðum í hrauninu
har, vatnsnúið grjót frá ánni, sem
borið hefir verið á dys þeirra
(minni háttar manna aðeins?) sem
þar fjellu. Eftir að jarðvegur hljes
þar burt á öldinni sem leið, fund-
ust þar mannabein o. fl.
Holtsvað, sem getið er um i Njálu,
held jeg að verið hafi þarna á Rang-
á, nærri Gunnarssteini að ofan-
verðu. (Sbr. Árbók Fl.fjel. 1927,10,
og 1928,2,22. Þar sjást fleiri heim-
ildir).
2. Mannvirki. Fyrir utan húsarúst-
ir í Króktúni og Tungu, sjást grjót-
dreifar og sumstaðar móta fyrir
stærð og lagi húsa, á 13 stöðum I
K. landi, sem ætla má að sjeu frá
bústöðum manna á fyrri öldum.
Bæði hafa það verið stór og lítil
býli, og í bygð um margar aldir,
eða aðeins fá ár. Þessi eyðibýli
þekkjast með nöfnum: Tröllaskógur,
Litliskógur, Sandgil 2 (eða 3),
Melakot, Hraunkot, Keldnasel (2) og
Iíeldnakot. Hin 4 (ef ekki 5) eru nú
nafnlaus, 1 eða 2 þeirra kynnu að
vera fluttir bæir (Melakot, Keldnakot).
Talið er að í Tröllaskógi hati
kirkja verið (aðeins fyrir 12009)
og grafreitur. Sjást enn líkur til þess
og lítið eitt af mannabeinum. Hjá
fléstum bæjarrústunum sjást líka
leifar al' peningshúsum eða öðrum
útihúsum og túngörðum, oftast um
litil tún, fáar dagsláttur. Einnig á
stöku stað rústir fjárborga, gjaf-
hringa (?) og akurgerða.
Fyrirhleðslnr og vatnsveitur. Þá
sjer enn mjög greinilega nokkuð af
grjóthleðslu við Sandgiljufarveg,
fyrir neðan Melakot. Hefir þar verið
fyrirhleðsla mikil til vatnsveitu,
garður þykkur og hár nokkuð, yfir
200 metra.
Á Keldum hafa lika í fornöld
verið gerðar fyrirhleðslur miklar og
áveilur á stór svæði á tveimur stöð-
um. f Austurbotnum, austan við tún-
ið, fram um alt flatlendið þar fyrir
sunnan. Og neðarlega við K. læk,
fyrir ofan varnargarðinn (sem var
uppi, á s.l. öld) milli Króktúns og
Tungu. Tunguland er alt að ofan-
verðu á hrauni, hólótt og mishæðótt,
með vallendisgróðri og lyngi nokkru.
Og því ver en illa lagað fyrir á-
veitu, sjerstaklega úr köldum tærum
læk. Áveitustokkarnir hafa víða
verið hlaðnir upp, sjást þeir enn-
þá greinilega, og má rekja þá eftir
hólum, lægðum og dölum, nákvæm-
lega svo hátt, sem líðandi halli
leyfði, og að likindum niður tvær
háar brúnir, niður á Fjósaflöt og
þaðan niður í Tungunes.
Heima við K. hefir líka verið
býsna mikið mannvirki, varnargarð-
nir fyrir utan tún og engjar, marg-
ar þús. metra, skeifulaga út frá
Ilangá, með löngu millibili, og er
túnið langt frá Rangá.
Skálinn á K. hefir áður verið
nefndur, og er þá að lokum eftir að
lýsa öðru fágæti þar, sem livergi tr
nú til annarsstaðar hjer á landi.
Jarffgöngin. Árið 1932 voru bræð-
urnir á K. að grafa fyrir safnþró,
er steypa skyldi í hóll' og gólf. Þeg-
ar komið var hátt á 2. m. niður,
sökk skóflan í óvænta holu. Við
rannsókn komu í ljós undirgöng,
óhlaðin, með gólfi, vc'ggjum og
hvelfing einungis af þjettri og nokk-
uð sendinni mold. Göng þessi lágu
þvert suður frá v. enda skálans
(fylt þar með grjóti) og stefndu
að snarbrattri brekku, Hlaðbrekk-
unni við bæjarlækinn. Þegar búið
var að hreinsa þaðan lausa og
hrunda mold, mátti ganga boginn
eða smjúga 10 m. frá skálanum. En
þá var eftir alveg lokuð leið um
13 m. fram í brekkuna. Göngin
mældust nálægl 1 m. á vídd og 1,3
m. á hæð til jafnaðar. Var nú grafið
líkt þessu alla leið fram úr miðri
Hlaðbrekku, og þar settur dyraum-
búnaður með hurð á hjörum. En
moldin á þessum kafla (sem sjálf-
sagt hefir að talsverðu leyti bætsl
við og sigið fram á siðari öldum).
var mikið lausari, og hefir hrunið
hvað eftir annað, með miklu erfiði
til endurbóta og upphleðslu, og er
nú ófært þar inni.
Svo eru göng þessi gömul og
gleymd, að enginn munnmæli eða
sagnir lifa um þau, Verður þvi að
geta til og leiða líkindi að aldri
þeirra. Eftir fyrnefndri heimild
(Bisk.s. I. 293) — pg áliti föður
míns um rústir, traðir o. fl. sýni-
legt, á hans árum — tel jeg vafalítið
að bærinn á K. hafi staðið fyrir
sunnan lækinn fram um daga Jóns
Loftssonar. Varla er hægt að hugsa
göngin til annars gerð, en að gela
sinogið þar út frá bænum ef ófrið,
eða innibrennu bæri að höndum.
Þó tugir manna stæðu fyrir karl-
dyrum á hlaðinu og aðrir tugir að
húsabaki, mátti laumast um brekkur
út fyrir tún í algert hvarf til Ausl-
urbotna, og kanske líka til Vestur-
botna, svo enginn við bæinn sæi tii.
Ekkert efni gaf til slíks ótta eða
flótta, á dögum .1. L. Eigi heldur
meðan Sæmundur í Odda rjeði fyr-
ir Keldum. Göngin geta því ekki
verið eldri en frá 13. öld., frá dög-
um Hálfdáns Sæmundssonar. Er þá
um tvö tímabil að ræða. Árið 1242,
þegar Þórður kakali fór um Rangár-
velli og vildi þröngva H. S. til bar-
dagafylgis með sjer. Ekkert bendír
þó til þess að Þ. k. sýndi mági sín-
um svo mikið harðræði, að liann
þyrfti að óttast bardaga, svelti, um-
sát eða innibrennu, frá hans háJfu.
En við einu, ef ekki öllu þessu
niátti búast síðar á Sturlungaöld-
inni, þá er Gissur jarl átti ófrið við
Andréssonu bróðursyni H. S. á
K. Árin 1260 (heldur en 1259?) og
aftur 1264 fór Gissur með herflokka
mikla um Rangárvöllu, settist í hú
Andréssona (að Skarði og Stóra-
völlum), rænandi þar og ruplandi
því, er hönd á festi. Fyrra skiftið
„með átta hundruð manna. . . .“ „Þá
var víða rænt á Rangárvöllum ok
drepin tíu hundruð nauta um hausí-
it“ (= 1200). Síðara skiftið, „liafði
hann þá eigi minna lið en scx
hundruð manna. Var þá enn viða
drepið fje á Rangárvöllum, ok galt
margr óverðr þessa ófriðar ok o-
fagnaðar".
Á þessum árum, lieldur fyr en
seinna eða um 1260, hygg jeg að
Hálfdán hafi látið grafa göngin.
Byrjað á holu i brekkunni, og læk-
urinn flutti burt moldina jafnóðum,
svo lítið bar á verki jiessu. Þar sem
bæði Hálfdán og Steinvör k. li. voru
náskyld öflugustu andstæðingum
Gissurs jarls, gátu þau búist við
óþægilegri heimsókn frá hans hálfu.
Og þó sagan geti þess ekki sjerstak-
lega, má það furðu gegna, ef matar-
rán og nautadráp hefir farið fram
hjá stórbúinu á Keldum. Herflokkar,
sem i voru 900 og yfir 700 karl-
manna, hafa orðið að dreifa sjer á
marga bæi, meðan setið var að
sættagerðum eða svikráðum. Og á
óvinveittum stöðum var setið þar
til alt var upp etið, sem tönn á
festi. Er þvi eigi ólíklegt að göngin
hafi jafnframt verið grafin til þe'ss,
að fela l>ar matarbirgffir, svo heim-
ilið yrði ekki bjargarlaust, eftir
heimsóknina. Styður það og nokkuð
tilgátu þessa, að veggirnir i göngum
þessum innanverðum eru furðu
þjettir og sýnast máðir, svo sem
þar liafi verið eigi all-litill umgangur.
Vigfús fíuðmundsson.