Fálkinn - 17.03.1939, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
Oscar Clausen: Frá liðnum dögum. X.
Eggert betri Ólafsson í Hergilsey.
i.
Eggert Ólal'ssoii bóndi í Hergilsey
i\ Breiðafirði, sá er byg'ði upp eyj-
una seint á 18. öld, eftir að hún
J-.afði verið i eyði uin nolikurt skeið,
Var kallaður Eggert betri til að-
greiningar frá Eggerl lögmanni Ól-
aíssyni, sem var þóttafullur mað-
ur og náði ekki almenningshylli
\ egna liroka.
Eggert í Hergilsey var fæddur
1730, en foreldrar hans voru fátæk
hjón, sem bjuggu á Tungumúla og
fluttu svo síðar út í Flatey. Bftru
þeirra voru mörg og var til tekið
Jiversu fátæklega og illa þau voru
búin að fatnaði. Þegar Eggert var
drengur var hann klæddur grárri
prjónapeysu og brók úr brekánsdúk
og kölluðu jafnaldrar hans hann þvi
brekánsstrákinn. Þegar þetta barst
til eyrna prestsins i Flatey, sagði
liann Eggert litla, að þetta skyldi
hann ekki taka nærri sjer, því að
hann yrði miklu meiri maður en
nokkur leikbræðra hans og þótti
það verða orð að sönnu. —
Eggert átti þrjár systur; ein var
Þuríður móðir Einars dannebrogs-
manns í Kollafjarðarnesi, skörungs-
kona. Önnur var Margrjet, sem köll-
uð var „langseta“, en það viðurnefni
fekk hún af því, að liún þótti nokk-
uð ræðin og skrafdrjúg þegar hún
kom á bæina, svo að Jienni nægði
stundum ekki minna en heill dagur
til þess að ljúka sjer af. Þriðja
systirin var Halldóra, sem kölluð
var „Dóra klumbufótur“, en hún var
fædd bækluð, með skakkan fót, og
var þó hin duglegasta við vinnu og
vann öll karlmannsverk. Hún var
formaður og reri skipi margar ver-
líðir í Oddbjarnarskeri og hafði
eintóma lcvenmenn fyrir háseta, og
var heppin í sjósókn sinni og aflaði
altaf vel. —
Þegar á unglingsárunum fór Egg-
ert að róa út i Oddbjarnarskeri og
varð formaður þar, að eins 18 ára
gamall, og var þá faðir hans háseti
hjá honum. — F',yrsta vorið, sem
Eggert var formaður, var það einu
sinni, að 3 bátar úr Skeri sáu hrúg-
ald á sjónum, en skeyttu því ekki
og hjeldu til lands. Eggert koin á
eftir þeim og rak augun í þetta og
sagði við liáseta sína, að betra væri
að gá að hvað þetta væri. Þeir reru
að og kom þá í Jjós, að þetta var
dautt búrhveli á floti og þótti þá
betur að gætt en ekki. Þeir festu svo
i hvalinn og reru hann út í skerið.
Þetta var mikill fengur og sagt
var, að þarna væri upphaf að gróða
Eggerts, því að i hans hluta fjellu
nokkrar tn. af lýsi, sem voru í hausn
um á búrhvalnum auk hlutar þess
ei hann fekk úr skrokknum. Mönn-
um þótti Eggert vera verðugur þessu
happs, þar sem aðrir höfðu róið
framlijá, en þvi var trúað og tekið
eftir, að svo mikill gæfumaður væri
Eggert, að það var eins og honum
væri vísað á höppin, enda var hann
bæði góðgjörðasamur og greiðvik-
inn maður, svo að aðrir voru hon-
um ekki meiri. -—
Eggert byrjaði búskap sinn í Sauð-
eyjum og var þá nýgiftur Ástríði
Jónsdóttur frá Skemmu í Flatey. —
Þeim gekk búskapurinn svo vel, að
þeim safnaðist auður á fáum árum.
Þegar hann bjó í Sauðeyjum hafði
hann altaf 3 slcip í Oddbjarnarskeri,
á einu var hann sjálfur formaður,
á öðru var Tómas bróðir hans, en
því þriðja reri Halldóra systir
þeirra, og var sagt, að aflasæld væri
ekki síst hjá henni.
Eggert var afbragðs skipasmiður
og smíðaði oft ný skip seinni hluta
vetrar. Eitt vorið kom hann á nýju
skipi í Oddbjarnarsker og ætlaði að
róa þvi þar um vorið.Skipið var
sctt upp, en um kvöldið fór Eggert
út úr búð sinni að gá til veðurs,
og sýndist honum þá maður vera
að ganga liringinn í kring um þetta
nýja skip sltt og berja nokkur högg
i það. — Hann hljóp þegar niður
að skipinu, til þess að vita hver
þetta væri, en sá engan. — Morgun-
inn eftir reri Eggert skipinu i fyrsta
sinn, en um daginn hvesti snögg-
lega. Tómas bróðir hans var á fornu
skipi skaint frá, svo að þeir gátu
kallast á, og spurði Tómas þá hvað
væri til bragðs að taka, því að
ekki væri hægt að draga í land.
Kallaði þá Eggert til hans, að allir
skyldu fara í annað skipið og stjóra
liitl niður. „Þá förum við til þín
í nýja skipið“, kallaði Tómas. „Nei,“
svaraði Eggert, „jeg skil nýja skipið
eftir“. — Tómas sagði þá, að verra
væri, að missa nýja skipið ef illa
færi, en þá kallaði Eggert: „Jeg ræð
þvi.“ — Svo fóru allir yfir í gamla
skipið til Tómasar og náðu landi,
svo að ekkert varð að, en nýja skip-
ið sleit upp, rak til liafs og sást
aldrei eftir það.
Á Múla á Skálmarnesi bjó maður,
sem Þórólfur hjet Finnsson og var
vinur Eggerts í Hergilsey. Það var
eitl vorið þegar Eggerl reri í Skeri,
að Þórólfur á Múla fór að vitja um
selabönd í lögnum sínum, og hafði
með sjer eina vinnukonu sína. Þór-
ólfur var ekki heilsuhraustur og átti
venju til aðsvifa. Hann sendi þá
stúlkuna lieim að Múla eftir mat,
en var sjálfur eftir á bát sínum í
flæðarmálinu. Þegar stúlkan kom
aftur, var hann horfinn með bátn-
um. Þess var getið til, að hann hafi
róið aftur út í selanæturnar og
annaðhvort liafi selur hvolft undir
honum, eða að hann hafi liðið í
öngvit og fallið í sjóinn.
Þennan dag var eins og Eggert
hefði hvergi eirð og var hann á
stöðugu rápi, út og inn, um búð
sína. Vermenn í Skeri sögðu honum
þá frá því, að rekald sæist þar á
sjónum, en þá lijeldu honum engin
bönd að vita hvað þar væri á reki.
Af því að veður var hvast, vitdi
hann að atlir legðu saman og færu
á skipi að vitja um þetta, og stakk
upp á þessu við Eyjólf úr Skáleyj-
um, sem var mesti garpur, en hann
kvaðst ekki ætla að leggja á tvær
hættur til þess að fara að gá að
því, sem væri einskis virði og máske
ckki neitt. — Ekki tjáði að letja
Eggert, og fekk hann sjer nú menn
til fararinnar og var Ólafur faðir
hans einn þeirra, þó að hann færi
deigur. Þegar að rekaldi þessu var
komið, var það bátur á hliðinni,
sem var að reka undan landi. —
Eggert ijet róa að bátnum og stökk
sjálfur upp í liann, tit þess að reyna
að rjetta hann við, en þá varð Ólaf-
ur afar hræddur um son sinn og
þótti hann fara nokkuð glæfralega.
Eggert gat rjett bátinn við og kom
þá í tjós, að lík hjekk við hann og
hafði brókin fest á einn keipnagl-
ann. Eggert þekti þegar lík Þór-
ólfs vinar síns og þótti nú betur
farið, en heima setið. Svo flutti hann
líkið og bátinn í land og var svo
Þórólfur grafinn að Múla.
II.
Það var ekki laust við það, að
Eggert bóndi væri bendlaður við
fjölkyngi og galdra, eins og svo
margir góðir menn á þeim tímum
og skal nú sögð saga af því.
Pjetur var bóndi Eyjótfsson, i
Flatey og átti hann í útistöðum við
Þorstein sterka Guðbrandsson, sem
var afkomandi Þormóðs galdra-
manns í Gvendareyjum. Missætti
þeirra spanst út af því, að Þorsteinn
hafði í leyfisleysi lileypt fje i hólma
sem Pjetur átti, liegar hann var,
eilt haustið, að flytja fje, sem liann
hafði keypt vestur á Barðaströnd,
suður á Skarðsströnd. Jóhanna hjet
vinnukona hjá Pjetri í Flatey. Á
útmánuðúm veturinn eftir, var verið
að lesa húslestur hjá Pjetri, en um
„þegjandi bænina“, gekk sambýlis-
maður Pjeturs út úr baðstofunni.
Jóhanna sat á rúmi sínu beint ámóti
haðstofudyrunum og lijelt á barni,
en um leið og maðurinn lauk upp
hænum, fanst henni fluga fljúga of-
an í sig. — Svo sótti að henni og
liún kallaði: „Takið þið barnið í
guðs nafni.“ — Eftir það fekk hún
svo mikið æði, að tveir efldir karl-
menn urðu að lialda henni.
Þá var það ráð tekið, að leita
lil næstu guðsmanna, sem til náðist,
ef ske kynni, að þeir gætu eitthvað
hjálpað upp á sakirnar. Fyrst
var farið til prestsins i eyjunni,
síra Markúsar Snæbjörnssonar og
hann fenginn til þess, að tala yfir
henni, en það varð að engu gagni,
æðið var jafnt á Jóhönnu eftir sem
áður. Svo var sent eftir síra Sig-
urði Þórðarsyni á Brjánslæk, því
að orð fór af því hversu andheitur
hann væri, enda var því trúað, að
hann hefði lesið vitfirringu frá
konu, sem hjet Hólmfríður Jakobs-
dóttir. Sigurður prestur kom til
Flateyjar, söng þar messu og ljet tvo
hrausta menn halda Jóhönnu undir
prjedikunarstólnum. — Svo varaði
hann alla, sem í kirkjunni voru við
því að standa á miðju kirkjugótf-
inu, en þegar hann byrjaði ræðu
sína í stólnum, æpti Jóhanna í sí-
feltu: „Þegiðu! Þegiðu“! Og trúðli
menn þvi, að nú væri andinn að
grassera í henni, en þangað til taut-
aði prestur yfir henni, að luin fjell
í öngvit. — Þá þóttist söfuuðurinn
sjá svarta flugu fljúga eftir miðri
kirkjunni út um dyrnar, cn þegar
prestur kom ofan úr stólnum, var
honum svo heitt, að vinda mátti
hverja flík, sem á honum var,
svo hafði liann tekið nærri sjer. —
Eftir þetta batnaði Jóhönnu.
Síðan vistaðist hún tit Eggerts
i Sauðeyjum, en það var á móti
vitja Pjeturs húsbónda hennar, sem
vildi halda henni í vistinni, þvi að
tuin var dygt hjú, og svo fór hún
lil Eggerts um vorið. — Skömmu
síðar fór hún til Flateyjar með hús-
bónda sínum, og var til liðs á skipi
lians, en þá varaði Eggert hana
við því, ef hún kæmi lil Pjelurs,
að þiggja þar ekkert af neinu, hvað
lítið sem væri, ef hann kynni að
bjóða henni eitthvað. —Ilún heim-
sótti Pjetur og bauð hann henni
mat, en hún vildi ekkert þiggja.
Þá tók hann til þess sem hann
hjelt að freistaði hennar og flestum
þykir inesta hnossgæti, og kom með
heilt rafabelti og sagði við Jóhönnu,
að þetta gæti hún þó bragðað. -
Hún stóðst ekki mátið og tók einn
bita og skar af annan, en ]iá mintist
hún viðvörunar Eggerts áður en þau
fóru að heiman og þeytti bitanum
frá sjer. — Þegar hún svo kom
heim, fór hún að fá fJogin aftur og
var Pjetri kendur þessi skolli.
Daginn eftir var Jóhanna að fara
i fjósið, en þeir feðgar Eggert og
Jón sonur hans, voru niður við
sjóinn og sáu til hennar, og sagði
þá Jón: „Nú er að koma á Jó-
liönnu." Þeir hlupu jafnskjótt lieim
og lá hún þá í fjósrangalanum með
froðufalli. — Eggért tók nú lil
sinna ráða, en hver þau voru veit
enginn. Jóhanna sagði frá þvi sið-
ar, að hún hefði ekki heyrt annað
til feðganna, en að Eggert sagði:
„Nú vantar herslu kippinn, Jón“.
— Þeir báru hana svo inn í hæ og
raknaði hún þar við og fekk aldrei
flog eftir þetta. Hún var svo lengi
í vist hjá Eggert og síðan hjá Guð-
rúnu elstu dóttur lians.
Það er sagt um Ölal' föður Egg-
erts, að hann hafi líka kunnað eitl-
livað fyrir sjer og þótt nokkuð kræf-
ur i hinni „svörtu kunst“ og er
þessi saga sögð af því:
Síra Markús i Flatey átti mannýga
kú, se.m var á beit suður i Beitar-
eyjum, en þar var Steinunn, móðir
Eggerts á ferð og rak kýrin hana
undir, en þá hafði Ólafur gamli átl
að segja, að ilt þætti sjer, að kýr
þessi ræki Steinlcu sína oft undir,
en daginn eftir fanst beljan dauð,
á floti, við eyjurta, og var þetta
kent fjölkyngi Ólafs.
III.
Þegar þau Eggert og Ástríður
höfðu verið nokkur ár í ástúðlegu
hjónabandi og búnast svo vel i Sauð-
eyjum að þau voru orðin rík og höfðu
grætt fje á tá og fingri dó Ástríður og
sá Eggert mikið eftir lienni. — Ekki
leið á löngu, að Eggert hugsaði
sjer til kvonfangs aftur og fór hann
nú að títa i kringum sig. Hann frjetti
til myndarlegrar stúlku, sem Guð-
rún lijet, dóttir Sigmundar á Gemlu-
felli í Dýrafirði og var liún vinnu-
kona hjá síra Eggert í Selárdal. Egg-
ert hrá sjer því vestur, að hiðja
hennar. Það gekk eins og í sögu.
Eggert teist vel á Guðrúnu og liún
tók honum, en sagt var að það hafi
ekki hvað sist verið vegna þess,
hversu mikið orð fór af dugnaði
hans og fjesæld.
Faðir Guðrúnar, Sigmundur á
Gemlufelli var líka vel efnaður
maður og ljet dóttur sína fá álit-
legan heimanmund. Sonur hans var
Sæmundur, sem síðar bjó á Geinlu-
felli, eftir að Sigmundur var flutt-
ur að Ilrauni í Dýrafirði. Þeir feðg-
ar voru margfróðir, hjátrúarfullir
og alleinkennilegir í háttum, og er
þessi munnmælasaga sögð því til
dæmis.
Sæinundur átti smalahund, mó-
rauðan, sem Móri var kallaður, en
hundur þessi var mesta gersemh og
svo frár á fæti, að hann var dýr-
tækur þ. e. a. s. að hann hljóp
uppi hverja tófu. Svo var hann vet
vaninn fjárhundur, að hann smal-
aði einn, á sumrin, ánum á Gemlu-
felli og þurfti þar enginn maður
að koma nærri. — Það er sagt, að
Sigmundur gamli hafi gefið syni
sínum þennan hvolp og mæll svo
um, að hann skyldi verða honum
iiðtækur, og þótti það ganga eftir.
Þeim, Gemlufellsmönnum, þólti
líka vænt um Móra, og höfðu mikið
við hann. Það var siður, þegar
hvotpur fæddist, sem þeir þóttust
vera vissir um að væri undan Móra,
þá ljetu þeir sjóða hangikjöt og
hjeldu heimilisfólkinu veislu. — Sá
siður var þar lika, að Móra var gef-
ið stekkjarlamb á hverju vori, og
hepnuðust þau vet og voru alin
fyrir hann á vetrum, en þessu fje
fjölgaði ftjótt, því að alt átti Móri
sem út af þeim kom, og að tokum
var svo komið, að Móri átti heil-
mikið búfje. — Það er sagt, að oft
hafi það komið fyrir, þegar fátækl-
ingar komu að Gemlufelli og voru
að biðja einhvers, að þá hafi Gemlu-
fellsmenn neitað hjálp frá sjálfum
sjer, og sagt, „en máske Móri geti
það, — og þá stundum hjálpað af
búi hans. — Sagan segir, að þessi
dæmalausi hundur hali, áður en
yfir lauk, verið orðinn svo efnað-
ur, að keypt var heil jörð fyrir auð
hans.
Það orð fór af Gemlufellsfeðgum,