Fálkinn - 28.04.1939, Blaðsíða 5

FALKlíj iN
ö
THEODÓR ÁRNASON:
Merkir tónsnillingar lífs og liðnir.
FORMÁLI.
Það er ógerningur, að gera sjer
svo grein i'yrir því, að nokku'ð sje
í námunda við það sem rjett er, hve
víðtæk þau eru og mikil, hin hollu
menningaráhr'if, sem útvarpið hefir
valdið, síðan það tók lil starfa (og
má vel nefna etdra útvarpið brauit-
ryðjanda i þessu efni), þó að mönn-
uin finnist að mörgu sje enn ábóta-
vant og óski eltir ineiri og marg-
breytilegri fræðslu og skemtun og
að'betur sje vandaður efnisflutning-
ur, en raun er á. Um efnisvalið gela
menn aldrei orðið sammála. En i
stuttu máli iná segja þetta: margl
hefir þegar verið af útvarpiuu lært
og margar ánægjustundirnar er það
búið að veita. Alt má svo gagnrýna.
En mjer er nær að halda, að sjer-
staklega gæti menningaráhrifanna á
einu ákveðnu sviði, — sviði tón-
listar. Að minsta kosti eru þau
gleðilega og jafnvel ótrúlega mikil
þar. Jeg hefi ferðast viða um sveit
ir landsins, einmitt þessi ár sem
Útvarpið hefir starfað. Og jeg hefi
dáðst að því og undrast það, hve
margt alþýðufólk, sem daglega lilust-
ar á útvarp, er farið að hafa yndi
af góðri tónlist, jafnvel flóknum
klassiskum lónsmíðum. - Það er
alveg ótrúlegt, hve fljótt þessara
menningaráhrifa gætir, og hve mikil
áhrifin eru orðin, því að fræðilega
sjeð, var undirstaða engin til.
Jeg hefi haldið því fram á öðrum
stað, og það er reynsla min, að is-
lensku alþýðufólki sje það eðtilegra,
en alþýðufólki annara þjóða, að
opna alla glugga til þess, að geta
uolið góðrar tónlistar — djúphugs-
aðra tónsmíða. Þetta er og reynsla
erlendra tónlistamanna, sem hingað
hafa komið. Og suinir þeirra hafa
tekið svo djúpt í árinni, að hvergi
sje jafn auðvelt og hjer, að ná tökum
á áheyrendum með göfugri tónlist,
þó að það sje einmitt alþýðufólk,
sem flest sætin skipar hjer á liljóm-
leikum, sem er alveg í öfugu hlut-
falli við það, sem á sjer stað ann-
arsslaðar.
En öðru hefi jeg líka veitt athygli
í |)essu sambandi, á ferðum mínum:
Fólkið er sólgið í að fá meiri fræðslu
um tónlistina og tónlistamennina. A
þetta liefi jeg líka minst annarsstað-
ar, en þvi verið lítill gaumur gef-
inn. Ef Útvarpsráðinu væri það
fyllilega ljóst, ineð hve mikilli al-
hygli og hve þakksamlega hlustend-
ur til sjávar og sveita, hafa hlýtt á
fræðsluerindin, ekki sist æfisögu-
ágrip tónlistamannanna, er jeg ekki
i neinum vafa um það, að meiri rækt
hefði verið lögð við þessa fræðstu,
en raun er á, þó að því fylgi lítits-
liáttar kostnaður.
„Fálkinn" byrjaði á því i fyrra-
sumar, að segja í stuttu máli frá
æfiatriðum nokkurra hinna merk-
ustu klassisku tónskálda, en íslensk-
ar bókmentir eiga ekkert til um
þessa menn. Og nú er í ráði að taka
þennan þátt upp aftur í blaðinu, -
að kyntir verða í stórum dráttum
merkir tónlistamenn, lífs og liðnir,
þeir sem oftast eru nefndir í Út-
varpinu. Er þetta gert í þvi trausti,
að Jesendum hlaðsins liki það vel,
og þá ekki síst þeim, sem eru út-
varpshlustendur.
Þess skal getið, að ekki vcrður
fyigt neinni timaröð, en þættirnir
birtir eftir ])ví, sem best þykir henta
í hvert sinn.
I.
Wilhelm Richard Waper
(1813—1883).
Það er nú svo skritið, að þetta stór
brotnasta tónskáld heimsins, Ricii-
ard Wagner, kemur dálítið við sögu
vor íslendinga. Vjer höfum sem sje
átt Wagnerssöngvara, sem vinsæil
var og frægur um all langt skeið
einmitt þar, sem erfiðast hefir ver-
ið að ná slíkri hylli, í Þýskalandi,
ættlandi tónskáldsins. Allir kannast
við Pjetur Jónsson söngvara og
frægð hans í> Wagnerhlutverkum.
En það var einn þátturinn í byit-
ingu þeirri, sem Wagner gerði á
„óperunni", að hann hafði hausa-
víxl á hlutverkum söngvaranna og
hljómsveitarinnar. Áður var hljóm-
sveitin eins og einn stór gítar, sem
„dullaði" undir ástarsöngvana. En
Wagner vildi lála hljómsveitina
„hafa hátt“, svo að skilmerkilega
kæmi fram skáldleg hugkvæmni
tónskáldanna þar, en þá urðu söngv-
ararnir lika að hafa „hetjuraddir
Og þær eru ekki altaf á hverju strái.
Þessvegna er'það nokkur heiður, að
hafa átt að minsta kosti einn Wagn-
ersöngvara, og hann góðan.
Það éru ekki skiftar skoðanir um
það nú, að Richard Wagner hafi
verið eitthvert stórbrotnasta tón-
skáldið, sem uppi hefir verið. En
líklega hefir enginn hinna miklu
tónsnillinga verið jafn herfilega mis-
skilinn, umþrátlaður og jafnvel fyrir
litinn, enginn þeirra háð jafn þrot-
lausa og liarðvituga barátlu fyrir list
sinni og stefnu í tistinni og átt við
jafn þröngan kost að búa. Og mjer
er líka nær að halda, að enginn
þeirra hafi verið jafnmikill bardaga-
maður og liann. Hann var afburða
þrekmaður, æðraðist litt og ljet ai-
drei kúgast. Og hann barðist fræki-
lega við fátæktina, fávisku fólksins
og skilningsleysi. Oft var hann sár,
en lítið bar á æðrun. Og þegar hon-
um leið verst, greip hann til kald-
hæðninnar og sagði t. d.:
„Im wunderschönen Monat Mai
—krocli Richard Wagner aus
dem Ei. Es viinschen viele, die
ihn lieben, — er ware lieber
drin geblieben."
Hann var gæddur afburða hæfi-
leikum á ýmsa lund, en var fyrst
og fremst mikilfenglegt og sjerstætl
tónskáld. En hann var líka snjall
rithöfundur og skáld, samdi sjálfur
texta söngleikjanna, sem liann á
síðan fljettaði hljómskrúð utan um.
Þessir textar, — en efni þeirra var
oftast sótt í þjóðsagnir og fornald-
arsögur, — voru strax frábrugðnir
slíkum textuin, sem áður þektust, að
því leyti, að eftir að Wagner hafði
samið „Tannhauser“ taldi hann það
hlulverk sitt, að vera framlierji
þjóðlegs þýsks skáldskapar um leið
og hann var þýskt tónskáld, og lagði
áherslu á að gera textana samhoðin
listaverk tónsmiðunum, sem um þá
var fljettað. Áður hafði lítil eða
engin rækt verið lögð við þetta, og
óperutextarnir þessvegna oft end-
emis þvættingur. En söngleikir W.
urðu þannig jafnframt efnisríkir
sjónleikir. Þetta textaform var þó
ekki það, sein hneykslaði fólkið
mest, lieldur var það oft fremur efni
textanna, en þó einkum það, að sjálf
„músikin" var í öðru formi, en á'ður
hafði þekst. Og fólkið, „burgeisarn-
ir“, sem töldu sig unnendur hinnar
æðri tónlistar og þóttust bera hana
og listamennina uppi, vildi ekki
þota þessar byltingar Wagners. Þeir
fussuðu og sveiuðu, æptu og ærsl-
uðust, svo að hver frumsýningin á
fætur annari var eyðilögð fyrir
Wagrier. Og blöðin heltu sjer yfir
hann miskunnarlaust.
En Wagner lifði það þá líka, að
verða hyltur á stórfenglegri hátt, en.
nokkru öðru tónskáldi hefir hlotn-
ast.
Hann var borinn i Leipzig 22.
maí 1813. Faðir hans var embættis-
maður í lögreglunni, en ljest þegar
W. var kornungur. Hann fjekk þó
gott uppeldi, því að móðir hans gift-
ist aftur góðum manrii. Og framan
af, eftir að hann gerðist tónlista-
maður, naut hann nokkurs styrks
hjá systrum sínuin, en þær voru
Pjetur Jónsson
í „Meistarasöngvurunum".
sumar vel giftar og ein þeirra mik-
ilsmetin Ieikkona.
Ekkert bar á þvi á bernskuárum
W. að hann væri neitt sjerstaklega
hneigður til tónlistar. Eftir því var
þó tekið, að hann væri frábærílega
góðum gáfum gæddur. En hann
vildi verða mentamaður og uppá-
haldsnámsgreinar hans voru gríska.
latína, fornaldarsaga og þjóðsagnir.
Og niikið yndi hafði hann af skáld-
skap. Er mælt að sjerstaklega hafi
hafl mikil áhrif á hann ungan, rit
Shakespeares, svo að hann fór sjálf-
ur að semja sorgarleik all fyrirferðar
mikinn. En honum varð það á „að
drepa svo margar persónurnar, að
hann komst i vandræði, og varð síð-
an að láta sumar þeirra ganga aftur."
W. var orðinn 16 ára gamall, þeg-
ar hann varð fyrst fyrir tónlistar-
áhrifum, sein ollu því, að hann vildi
verða tónskáld sjálfur. Það var „Eg-
mont“ Beetliovens, er liann heyrði á
Gewandhaus-hljómleikum, sem olli
þeim straumhvörfum. Og hann tók
þetta geyst, þegar í upphafi, jafnvel
svo, að honum lá við sturlun. En
eftir að honum hugkvæmdist, aö
afla sjer reglubundinnar tilsagnar,
náði hann fljótlega jafnvægi og
reyndist ákaflega glöggur og hrað-
næmur. og hugkvæmnin var tak-
markalaus. Hann var aðeins rúm-
lega tvítugur, þegar hann varð hljóm-
sveitarstjóri við Magdeburgarleik-
húsið. Nokkru siðar fjekk hann
samskonar stöðu við leikhús í Kön-
igsberg og loks í Riga. Hann giftist
leikkonu, Minnu Planer. Hún reynd-
ist honum tryggur förunautur, en var
algerlega ósnortin af list Wagners
og skorti allan skilning á henni. Og
Wagner segir sjálfur: „Ef hún hefði
átt minni mann, er sennilegt, að hún
hefði gert hann hamingjusaman." En
Minna þoldi með honum súrt og
sætt — þó aðallega súrt, — öll árin,
sem hann átti erfiðast, og kjör
þeirra munu oft hafa verið hörmu-
leg. Það er til dæmis mælt, að hún
hafi grafið upp æti-rætur þeim til
matar, í skemtigörðum Parísarborg-
ar, meðan þau dvöldu þar, og jafn-
vel betlað á götum úti. Og ömurlegt
er til þess að hugsa, að svo skilja
þau eftir 20 ár, eða einmitt um ])að
leyti, sem fyrst er farið að rofa lil
fyrir Wagner. Hún barðist við fá-
tæktina með honum, en sigurfagn-
aðarins fjekk hún ekki að njóta.
— Síðar tókust ástir með W. og
konu vinar hans v. Biilow, Cosimu.
Gaf Búlow eftir skilnað og giftust
þau síðan. Og þessi kona færði W.
alla þá hainingju, sem hann hafði
þráð og þóttist þarfnast.
Ekki eru tök á að rekja hjer bar-
áttuferil hans. En i tugi ára mátti
lieita, að enginn vildi lita við söng-
leikjum hans. En hann ljet ekki
hugfallast, og samdi hvert verkið
á fætur öðru, og öll voru þau í
„stóru broti.“
Það var Liszt, sem kom því til
vegar, að Wagner fjekk loks álieyrn.
Hann reyndist honum sannur vinur
og vildi alt fyrir hann gera. Hann
kom því til leiðar, að „Lohengrin"
var sýndur i Weimar 1850, en þá var
W. búinn að vera 12 ár í útlegð í
Sviss. Og upp frá þvi mátti heita að
rofaði til óðum. Og svo fóru leikar,
að 1873 fjekk W. uppfylta heitustu
ósk sina, því að svo var þá komið
langt samskotasöfnun, sem öll þýska
þjóðin liafði tekið þátt í, að hann
gat þá á sextugsafmæli sínu lagt
hornsteininn að liinu þjóðlega „liá-
tíða-sönghúsi“ í Bayruth, sem eigin-
lega var bygt eingöngu „yfir“ söng-
leiki lians, og þar sem þeir eru sýnd-
ir fram ;á þennan dag. Þessi söng-
liöll var fullgerð 1876, og þá kom
þar saman „gjörvalt Þýskaland“, með
Vilhjálm keisara í fararbroddi, til
þess að sjá og heyra „Niblunga-
hringinn“, sem þar var þá sýndur
í fyrsta. sinn, og til þess að hylla
Wagner. Þetta er stórfenglegasta við-
urkenning, sem nokkurt tónskáld hef-
ir hlotið.
W. ljest i Feneyjum 13. febrúar
1883.
(Söngleikir Wagners: „Rienzi“,
„Hollendingurinn fljúgandi“, „Tann
hauser“„ „Lohengrin“ (sem hann
sagði sjájfur um:Þetta er angurvært
andvarp yfir hlutskifti hins sanna
listamanns, og áköf ákæra á hendur
þjóðinni, sem ekki vill veita hónum
viðtöku), „Tristan og Isolde“ (einn
samfeldur ástaróður), „Meistara-
söngvararnir", „Niblungahringurinn“
(stórbrotnasta verkið, — „fjögra
nátta leikur“) og síðast „Parsifal",
sem er alveg sjerstætt verk og
þrungið trúarlegum innblæstri.
Auk þcss liggur el'tir hann fjöldi
rita og ritlinga.