Fálkinn - 20.09.1940, Blaðsíða 11

FÁLKINN
11
Theodór Árnason:
Merkir tónlistarmenn lifs og liðnir.
Niels W. Gade
1817—1890.
Við hlið Hartmanns gamla var
Gade merkastur fulltrúi liinnar róm-
antisku stefnu í danskri tónlist, og
fyrstur varð hann danskra tónskálda
til þess að vekja verulega atliygli
crlendis á danskri tónlist. Því að
þó að iiann dáði „Leipzig-skólann“
(Mendelssolin, Schumann), og og ó-
tvírœtl gœti áhrifa þaðan í tónsmíð-
um tíades, átti iist hans rætur í
danskri náttúru og danskri þjóðar-
lund. Og líklega er það einmitt merk-
ast í fari hans sem tónskálds, hvern-
ii/ hann notaði hið þjóðlega ívaf i
liinar stærri tónsmiðar sinar (t. d.
symfóníunum í c-moli, B-dúr og
h-moll, „Elverskud“ o. s. frv.), og
að þessu ieyti var hann brautryðj-
andi.
Hann lijet fullu nafni Niels W'il-
helm Gade og var fæddur í Kaup-
mannahöfn 22. febrúar 1817. Var
faðir hans kominn af jósku i'ólki,
en hafði tekið sjer bólfestu i Kaup-
mannahöfn og gerst hljóðfærasmið-
ur. Stóð það til, að sonur hans lærði
þessa list-iðn og ynni síðan með föð-
ur sínum, og á verkstæðinu byrjaði
ungi Gade að vinna um fermingar-
aldur. En listhneigð hins unga manns
kollvarpaði þeim fyrirætlunum áð-
ur en varði. Einhverja tilsögn liafði
hann fengið á fiðlu, kornungur, og
liafði unað við það i öllum tóm-
stundum sínum, að æfa sig á hljóð-
færið, sem fljótlega virtist leika í
liöndum hans. Og að því kom svo,
að það þótti sýnt, að hann hefði
alveg frábæra tónlistarhæfileika, og
var honum þá komið fyrir hjá liesla
kennaranum, sem völ var á i Ivaup-
mannahöfn (Wexscliall koncertmeist-
ara) og á tiltölulega skömmum tíma
varð hann svo fær fiðlari, að hann
var látinn leika einleik á opinber-
um liljómleikum hljómsveitar kgl.
leikhússins, en þar var hann þá
orðinn varamaður (1C ára) eða „lær-
lingur“, — og háfði honum tekist
með ágætum vel. Hann var nú liætt-
ur að vinna á verkstæðinu og gat
gefið sig allan að tónlistarnáminu
og dró ekki af sjer. Samhliða fiðlu-
náminu, naut liann tilsagnar Ber-
greens prófessors í hinum æðri vís-
indum tónlistar, og er sagt að Ber-
green liafi verið honum góður vin-
ur og leiðbeinandi, og hafi hann
stutt Gade með ráðum og dáð, þeg-
ar liann var að stíga fyrstu sporin
á listamannsbrautinni.
Fyrstu tónsmíðar Gades, sem
prentaðar voru, voru sönglög (1838)
og þeirra á meðal liið alkunna lag
„Paa Sjölunds Fagre SIelter“. Og
næstu ár komu fram á konunglega
ieikhúsinu leiksviðstónsmíðar eftir
hann, sem fengu mikið lof, Aladdin
og ballettinn Fœdrclaiulets Muser).
Árið 1840 efndi tónlistafjelagið
danska til verðlaunakepni og hjet
25 dúkata verðlaunum fyrir besta
forleik (Ouverture), sem fram kynni
að koma. Af þessu tilefni samdi
Gade þá forleikinn Nachkliinge vun
Ossiatn. Dómararnir voru þýskir tón-
snillingar (L. Spohr og Schneider),
og luku þeir miklu lofsorði á þessa
tónsmið Gades og dæmdu honum
verðlaunin. Ári síðar var tónsmíð-
in flutt opinberlega og vel lekið. En
eftir þennan atburð, var Gade skipað
við liáborð danskra tónskálda. Og
birtist nú eftir hann hver tónsmíð-
in á fætur annari, t. d. nýtt safn
sönglaga, sem Gade tileinkaði Weyse,
sónata fyrir píanó, og leiksviðstón-
smíðar við teksta eftir H. C. Ander-
sen og Oehlenschiager. En það verk-
ið, sem fyrst varð til þess að kynna
Gade erlendis og ávinna honum
frægð, var symfónía í c-moll. Tón-
listarfjelagið danska hafði hikað við
að taka hana til meðferðar, en Gade
sendi þá liandritið til Mendelssohns
í Leipzig, sem tók því tveim höiul-
um, og rjeði því, að symfónían var
flutt á Gewandhaushljómleikunum
2. mars. 1843, og henni tekið með
miklum fögnuði. Þetta var ákaflega
þýðingarmikill sigur fyrir Gade. Og
nú stóð ekki á þvi, að verkið yrði
flutt heima, og var það gert þegar
J)á um haustið. Gade var nú veittur
styrkur af opinberu fje til utanfarar,
og fór hann til Leipsig 1844. Men-
delssohn tók lionum opnum örmum
og kom þvi til leiðar, að symfónían
var flutt í Leipzig í annað sinn, og
að Gade stjórnaði þá hljómsveitinni
sjálfur. í Leipzig tókst og l)á vinátta
með þeim Schumann og Gade, og rit-
aði Schumann mjög lirifningar-
þrungna grein um hinn gáfaða,
danska tónsnilling, og líkti meðal
annars hugkvæmni hans við norður-
ijósa-leiftur.
Gade hjelt síðan áfram ferð sinni
til Ítalíu og dvaldi þar um sinn, en
fór svo aftur til Leipzig. Var hann
l)á ráðinn til þess að stjórna
Gewandhaushljómleikunum veturinn
1844—45, i fjarveru Mendelssohns.
Sýnir þetta vel, hve mikið traust og
álit Gade hafði þá þegar unnið sjer,
því að þetta var mjög virðulegt starf
og vandasamt. Auk þess gegndi liann
þennan vetur kenslustörfum við tón-
listarháskólann í Leipzig, sem þá var
nýstofnaður.
Árin, sem Gade dvaldi i Leipzig,
saiiidi hanav margt tónsmíða í „stóru
broti“ og af ýmsu tagi, og gætir þar
mikið áhrifa frá Mendelssolin, —-
meistaranum, sem liann dáði svo
mjög og þótli vænna um en alla
menn aðra. En þegar styrjöldin hófst,
1848, fór Gade heim til Danmerkur
og biðu hans þar mörg og merk við-
fangsefni. Ekki livað síst þótti feng-
ur í því, að fá með honum þraut-
reyndan og frægan hljómsvei’tarstjóra,
og árið 1850 tók hann við hljóm-
sveitarstjórn í tónlistafjelaginu danska
og hóf hljómsveitina svo til vegs, að
vel þótti standa á sporði liinum bestu
hljómsveitum erlendis. Og nú varð
tónlistarfjelagið sem tæki í höndum
Gades til þess að blása nýju lifi í
danskt tónlistarlíf og setja á það
nýjan svip, bæði með því að' ftytja
sin eigin verk og kynna hin stærri
verk erlendu meistaranna, sem tón-
listaáheyrendur í Kaupma.nnahöfn
höfðu ekki haft kynni af áður, (Bacli,
Gluck, Bethoven o. s. frv.).
Árið 1851 varð Gade organisti í
Garnisonskirkjunni, 1858 i Hólms-
kirkju (Holmens Kirke) og 1865 var
hann kjörinn einn af þrem fyrstu
□scar Clausgn:
Frá liðnum dögum.
Bárður sterki og' Bergur tröll.
Fyrir og um miðja öldina, sem
ieið, bjuggu tveir afarsterkir og
hraustir menn i Eyrarsveit. Það voru
þeir Bárður Þorsteinsson í Gröf og
Bergur Bergsson í Kirkjufelli. Þeir
rjeru báðir undir Jökli á vetrum,
eins og venja var í þá daga,.og þóttu
vel liðtækir í skiprúmi. Því var það,
að þeim var ávalt opið skiprúm, þó
að þeir kæmu óráðnir í verið, en
einu sinni brást þó þetta. Þá gengu
þeir félagar út á Sand og urðu sam-
ferða, en þegar þangað kom, var
livert skiprúm slcipað þar og urðu
þeir því að leita fyrir sjer annars
staðar og lentu þá vertiðina í Ótafs-
vík. Þá var þessi vísa kveðin:
Bárður sterki og Bergur tröll,
burtu gengu af Sandi,
skiprúm fengu ei vítt um völl,
vár það leiður fjandi.
Synir Bárðar í Gröf voru Þor-
steinn og Oliver, mestu hreystimenn.
Einu sinni komu þeir bræðurnir,
um vor á hlöðnum hát af harðfiski,
úr verinu undan Jökli og rjeru iiin
Grundarfjörðinn. Þorsteinn bjó í
Gröf, sem er fyrir botni fjarðarins,
en Oliver átti þá hcima í Kirkjufelli,
vestan vert við fjörðinn, en þeir áttu
sinn helminginn hvor af því, sem
var í bátnum. Þegar þeir voru komn-
ir inn á miðjan fjörðinn spurði Þor-
steinn: „Hvar skal fyrst landa, bróð-
ir?“ — „Látum skektuna ráða“, svar-
aði Oliver. — Svo liertu þeir róður-
inn og bar þá að landi í Kirkju-
felli, svo að Þorsteinn var það meiri
ræðari en Oliver, en báðir voru þeir
bræður orðfáir stillingarmenn.
Börn þeirra Bárðar „sterka“ og
Bergs „trölls“ giftust saman, Þor-
steinn Bárðarson í Gröf átti Guð-
hjörgu dóttur Bergs i Kirkjufelli og
er nú margt fótk af þeim komið
vestra og þykir margt af því vel að
manni. —
Björn biátönn.
Á liöfuðbólinu Skarði á Skarðs-
strönd var altaf fjöldi vinnumanna;
s’tjórnendum hins nýstofnaða tónlista-
skóla ( Det kgl. Musikkonservatori-
um), en hinir voru Hartmann gamli
og Paulli, og var þá sæmdur prófes-
sorsnafnbót. En árið 1879 var hann
kjörinn heiðursdoktor af Hafnarhá-
skóla. ennfremur hlaut liann margs-
konar viðurkenningu og virðingar-
merki erlendis, og þáði liann oft boð
til tónlistahátíðahalda í öðrum lönd-
um, þar sem hann stjórnaði þá flutn-
ingi sinna eigin tónsmiða.
Gade var ákaflega tjeit um að yrkja,
reyndi sig á flestum „bragarhál’tum"
tónlistar, orti fádæma mikið.
Eins og áður var sagt, gæi’ii i tón-
smíðum lians, einkum framan af,
áhrifa Mendelsohns. En annars ligg-
ur ekkert nær, en að líkja tónsmið-
um Gades við danska náttúru á sól-
björtum sumardegi: langar, öldóttar,
mjúkar og harmóniskar línur, lirynj-
andinn oft tilbreytingalítill, e:i still-
inn yfirleitt yfirlætislaus og frábær-
lega vrel fágaður, litirnir bjartir og
aldrei skerandi." Hann fór aldrei úl
í öfgar og sló aldrei uin sig með yfir-
borðs-flúri.. Og það var einmitt liin
yfirlætislausa fegurð og göfgi, sem
glampaði af liinum stærri verkum
hans jafnt sem hinum ljúfu smálög-
um, sem aðdáunina vakti mesta og afl
aði lionum mestrar virðingar og vin-
sælda meðal listbræðra sinna og
annara, seni kost áttu á því að eiga
eða kynnast verkum lians.
Gade ljest í Kaupmannaliöfn, 21.
desember 1890.
bæði var jörðin erfið, þar sem fylgja
henni fjöldi eyja, sem í er fugla-
tekja og selveiði, og svo áttu Skarðs-
menn altaf eitt og tvö skip, sem
þeir ljetu vinnumenn sína róa hausl
og vor í Bjarneyjum og á vetrarver-
líðum undir Jökli. Einn vinnumanna
lvristjáns kammerráðs á Skarði var
Björn, sem kallaður var „blálönn”
og var liann á Skarði mestan hluta
æfi sinnar. — Björn var formaður
á skii>i kammerráðsins, í kaupstaðar-
l'erðum og á vertíðum undir Jökli,
og var oft aflasælt. — Hann var
drykkjusvoli og mesti auli, en viður-
nefni sitt fjekk hann af því, að ein
tönn i munni hans var svört eða
nijög dökkleit.
Skij) það, sem Björn stýrði frá
Skarði hjet „Tuddi“ og um liann
var þessi vísa kveðin:
Björn hjer snuddar burðasnar,
beint með ruddalýðum,
ýtir Tudda út á mar,
oft i suddahríðum.
Þegar Björn blátönn fór að cldast
og gefa sig, varð hann þarfakarl á
Skarði og var látinn bræða þar sel-
lýsið, en af því var mikið á Skarði
i þá daga. — Þá var þessi visa kveðin:
Mjer hefir borist saga sönn,
sist þó neinn um varði,
Björn, sem hefir bláa tönn,
bræðir spik á Skarði.
Björn blátönn varð ellidauður á
Skarði.
Kósinkrans varð úti.
Það bar ofl við á árum áður, að
sukksamt var í veiðistöðvum undir
Jökli, og' mikið drabb. Þar var tals-
vert drukkið og leynisali í hverri
verstöð, þó ekki væri bruggað. —
Veturinn 1867 var Rósinkrans nokk-
ur Þórðarson í Rifi, drykkjumaður
núkill og slarkari. —- Á Þorranum
um veturinn kom það fyrir, að Rós-
inkrans þessi var mjög ölvaður og
lenti i þrasi við fjelaga sína í ver-
búðinni. Rósinkrans var ofstopa-
menni, þrár og stíflyndur, og hljÖp
þá áður en nokkurn varði, sama
sem stripaður upp úr rúminu, út í
stórhríð með brennivinskút sinn i
fanginu. Það voru ekki tiltök á, að
veita honum eftirför vegna þess,
hvað hríðin og iiarkan var mikil,
en þegar upp ljetti var gerður mann-
söfnuður og fór þá fjöldi manns að
leita hans. — Eftir mikla leit fanst
hann loks helfrosinn á Breiðunni,
sem er sljetta fyrir ofan líif og lá
hann þar undir Virkisklettum. Hann
var illa útleikinn, berhöfðaður, ber-
fættur á öðrum l'æti og berhentur
á einni ljereftsskyrtu og þunnri
prjónapeysu, allur ber um mittið, og
svo fanst brennivínskútur hans þar
skamt frá. —- Um þennan atburð
segir svo i rímu, sem kveðin var um
þetta leyti:
Ölvaður hann og orðastrið
átti um sama ieyti.
Út þá rann er rak á hríð,
Rósinkrans að heiti. —
Lýður valinn leita vann,
lengi foks á dýnum,
fundu hann kalinn klæðfáann,
kúti nærri sínum. —
Út af þessu sviplega fráfalli Rós-
inkrans, myndaðist orðasveimur um
það, að lionum hafi máske að ein-
lxverju leyti verið hjálpað inn í ei-
lífðina og varð umtal þetta svo há-
vært, að læknir var sóttur inn í
Stykkishólm til þess að gera líkskoð-
un, en þá kom í ljós, að hjer var
alt með feldu. Maðurinn var drukk-
inn og nakinn, og liafði króknað
og sást enginn áverki á líkinu.