Fálkinn - 13.06.1941, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
ELSA BRANDSTRÖM
og stríðsfangarnir i Síberíu.
Eílir flnna. Z. DstEpman.
Elsa Brándström í búningi hjúkrun-
arkvenna Rauda Krossins.
Á þessum tímum, þegar öll vond
öfl sýnast að liafa verið látin frjáls
og villimenskan fær að leika lausum
hala í heiminum, á þessum niðurlæg-
ingartima menningarinnar, getur ver-
ið holt að hugsa stundum um það sem
segir i gömlu máltæki: „Þegar neyð-
in er stærst er hjálpin næst.“ Sagan
hefir oft sannað þetta, bæði saga
einstaklinga og saga mannkynsins.
Sama er að sgja um sögu mannúðar-
innar. Oftar en einu sinni hefir litið
út fyrir að sá hæfileiki mannsálar-
innar sem nefnist mannúð væri að
iiða undir lok og miskunnarleysið
komið í hennar stað. En einmitt þá
getur svo farið, að við fáum að sjá
kraftaverk. Og kraftaverkið er það,
að einstaklingur rís upp á móti öld-
um vonskunnar og segi ofur rólega:
„Hingað og ekki lengra! Hjer verða
hinar vondu öldur að lægja.
Einu sinni var ung og falleg kona
— — — en nú ætla jeg að segja
ykkur frá konu einni, sem stóð upp
og skipaði öldunum að lægja — ekki
með ákveðnum orðum kanske, en
með aðgerðum sínum.
Þegar hin evrópska styrjökl braust
út árið 1914, bjó ung sænsk kona í
höfuðborg Rússlands, sem þá var St.
Petersburg. Hin unga sænska kona
hjet Elsa Brandström og var þá 26
ára gömul. Var hún af hesta bergi
brotin. Faðir hennar var Edvard
Brandström, herforingi og sendiherra
Svía í Rússlandi. En kona hans og
móðir Elsu var Anna Esclielsson,
systir liinnar fyrstu konu sem tók
sænskt doktorspróf í lögfræði, Elsu
Eschelsson dósent, og var dóttir
þeirra hjónanna látin heita eftir
henni. Elsa Brandström kom 20 ára
gömul til rússnesku höfuðborgarinn-
ar og tók fyrst um nokkurra ára
skeið • fjörugan þátt í hinu iðandi
skemtunarlifi „diplomatisku“ stjettar-
innar í St. Petersburg. En hún var
öðrum hæfileikum gædd en einungis
að skemta sjer, og þegar frá leið varð
samkvæmislífið henni ónógt. Hún fór
þá að leita uppi fátæka Svía, sein
bjuggu viða í hinni rússnesku höfuð-
borg, og reyndi að hjálpa þeim eins
og hún gat best. En bráðum víkkaði
athafnasvæði hennar. Þegar styrj-
öldin brautst út, gerðist sú tíska í
St. Petersburg, eins og víða í stór-
borgum styrjaldarlandanna, að ung-
ar hefðarkonur gáfu sig fram sem
sjálfboðaliða i sjúkrahúsum til þess
að hjúkra særðum hermönnum, en
mörgum þeim lítt reyndu hjúkrunar-
konum fór bráðum að leiðast líknar-
starfið, og gáfust þær þá upp. Öðr-
um þótti ilt að þurfa að sjá ljótu sár-
in, en þær kusu helst að sitja við
hlið sjúklinganna og halda í hönd-
ina á þeim. Meðal þeirra, sem gáfu
sig að stríðshjúkrun i St. Petersburg
voru þær Elsa Brandström, dóttir
sænska sendiherrans, og Ethel von
Heidenstam, kona þáverandi sænska
sendiráðsins Carl von Heidenstam.
Þessar tvær konur fóru að hjúlcra
særðum mönnum fyrst í St. Georgs-
spitala en siðar i sænskri lijálpar-
stöð i sömu borg. En þeim leiddist
ekki starfið og þær gáfust ekki upp.
í St. Georgsspítala gafst þeim fyrst
tækifæri að kynnast særðum þýskum
og austurrískum stríðsföngum, þegar
rússneskur herlæknir spurði einu
sinni, hvort þær langaði ekki til að
sjá „dýrasýninguna“, en svo nefndi
hann stríðsfgangadeild spitalans. Af-
leiðingin af þessari sýningu varð sú,
að hinar sænsku konur langaði mjög
mikið til að geta hjálpað einmitt
stríðsföngunum, því að nógu margar
konur voru til þess að hjúkra þeim
sem lágu særðir i heimalandi sínu.
En hvernig átti að hjálpa föngunum?
Það var nú spurningin! — Fyrst fóru
þær að safna peningum meðal borg-
ara hlutlausra þjóða, til þess að geta
fullnægt brýnustu þörfum stríðs-
fanga, sjerstaklega þurfti oft að út-
vega þeim föt sem gátu veitt. nokk-
urnveginn gott skjól i hinum rúss-
nesku vetrarkuldum.
Veturinn 1914—1915 var, sem kunn-
ugt er, mjög harður, helst þó í Aust-
ur-Evrópu. Þá var einmitt byrjað að
senda stríðsfanga til Síberíu í fanga-
búðir. En ástand þeirra var oft
hörmulegt: umfram alt vantaði marga
fanga hin nauðsynlegustu fataplögg.
Skyrtugarmar eða buxnatætlur þeirra
voru tæpast álitleg hlífð gegn þeim
gríðarmikla kulda, sem getur rikt
austur í Síberíu. Hinar sænsku kon-
úr fóru nú að útvega bakpoka, sem
þær fyltu síðan með ýmislegum nauð-
synjahlutum handa stríðsföngum.
Loks tókst þeim með -ýmsum brögð-
um að fá að vita um tímann er fanga-
lestunum var ætlað að leggja af stað.
Þannig gátu þær svo skilað útbún-
aðinum á rjettum stað og tímá.
Innan skamms kom spurning frá
þýska Rauða Krossinum, livort þær
gætu fundið einhver úrræði til auk-
innar hjálpar handa stríðsföngum.
En fyrst um sinn var ekkert hægt að
gera að því og síst að fara til Þýska-
lands til þess að ræða jnálið, eins og
stungið var upp á.
En á meðan þetta gerðist, var
sænski Rauði Krossinn, undir stjórn
Prins Carls, að skipuleggja skifti á
óvígfærum stríðsföngum á milli
Þýskalands, Austurríkis og Rússlands.
Með fyrstu járnbrautarlest sem fór
hlaðin særðum og fötluðum mönn-
um frá Rússlandi yfir Torneá og
Haparanda til Þýskalands fylgdu þær
Elsa Brándström og Ethel von Heid-
enstam sein hjúkrunarkonur. En í
Frankfurt am Main fóru þær úr lest-
inni og hjeldu áfram til Berlínar-
borgar. Þó var þessi ferð þeirra aug-
sýnilega ekki alveg áhættulaus, þar
sem þær voru klæddar einkennis-
búningi hinnar rússnesku St. Georgs-
systra. En það fór alt vel.
I Berlín sýndu þær yfirmönnum
Rauðakrossins sýnishorn úr bakpoka-
sendingum sínum og kröfðust þess
jafnframt, að hætt væri að senda
stríðsföngum einkagjafir, af þeirri
einföldu ástæðu að fæstar þeirra
komust yfirleitt á áfangastaðinn!
Þeim fanst því hentugra, ef Rauði
Krossinn í einhverju hlutlausu ríki
gæti tekið að sjer að koma skipu-
lagi á þessar sendingar til stríðsfanga.
Eftir þetta hófst fjársöfnun i öllu
Þýskalandi, og eftir fjórar vikur var
fengið nóg i 100.000 böggla — „l'.ie-
besgaben“ eins og þeir kölluðust —
en það varð sænski Rauði Krossinn,
sem tók að sjer að koma gjöfunum
á rjettan stað. Þetta var nú sarnt
ekki eins ljett og maður kynni kan-
ske að halda.
Fyrst drógst lengi að koma sam-
komulagi á milli stjórnaraðilja í Ber-
lín og Petrograd, eins og hin rúss-
neska höfuðborg var þá látin heita.
En loksins, þann 5. október 1915, gat
fyrsta járnbrautarlestin með „kær-
leiksgjöfum" lagt af stað frá Sassnitz
um Svíþjóð og Finnland áleiðis til
Siberiu. En þangað, það er að segja
til Irkutsk, kom lestin 11. nóvember
eftir fimm vikna ferð. Þá voru þær
Elsa Brandström og Ethel Heiden-
stam ásamt nokkrum öðrum sendi-
fulltrúum sænska Rauða Krossins
með lestinni. Þetta var sú fyrsta
sending af því tagi, en þær urðu
nokkuð margar sendingarnar þegar
frá leið.
Fulltrúar Rauða Krossins þurftu
altaf að fylgja lestunum og hafa gæt-
ur á öllu sein fram fór — þvi ella
gæti vel svo farið að lestin hefði
losnað við einn eða fleiri vagna áður
en á áfangastaðinn náðist. Stundum
stoppaði lestin af óskiljanlegum á-
stæðum einhversstaðar í hinu við-
áttumikla Rússlandi. En þá varð að
koma henni af stað aftur með ýms-
um skrítnum brögðum, sem aðstoðar-
konur Elsu Brandström hafa sagt frá.
Hverskonar sjón mætti nú auga
þeirra fulltrúa Rauða Krossins þeg-
ar þeir fengu loksins að sjá fanga-
búðir Siberíu? Samkvæmt ýmsum
lýsingum þeirra manna, sem voru
með, var þar fyrst að sjá ógrynni
af gaddavír, háir múrar og rússnesk-
ir hermann á verði. En þar fyrir inn-
an sást heil borg af moldarbrökkum
— og óendanlega breiður múr af
inönnum sem biðu þegjandi. Og þeg-
ar inn var komið í einn af brökk-
unum, var dimt og því mjög erfitt
að sjá. Fyrst varð að láta augun
venjast myrkrinu. En ekki var þar
vistlegt umhverfi: þröngt og lágt
undir loft og fult af andlitum á
mannlegum verum, er reyndu allar
að sjá sem mest af því óvenjulega
sem var að gerast. Andrúmsloftið
var mjög slæmt, og þungt að anda.
Fulltrúi Rauða Krossins varð nú
að reyna að sjá og heyra og skilja
sem mest, án þess að láta mikið á
þvi bera í viðurvist hins rússneska
varðmanns, sem var í fylgd Tneð
honum.
Fangabúðirnar voru af mjög inis-
munandi gerðum og stærðum, í sum-
um bjuggu aðeins nokkur liundruð
manns, í hinum stærstu hátt upp í
40.000. í nokkrum þeirra leið föng-
Elsa Brandström og faöir hennar, sendiherra Svía / Petrograd.