Fálkinn - 13.06.1941, Blaðsíða 5

5
unum sæmilega vel, í öðrum ver; í
sumum fangabúðunum var ástandið
hörmulegt, hvort sem þetta stafaði
af kunnáttuleysi hjá yfirvöldunum, af
trassaskap og dugnaðarleysi eða af
hreinu miskunnarleysi og grimd, eða
kanske af öllum þessum orsökum í
senn. Sumstaðar gat dauðatalan kom-
ist upp i 60% og meira.
Langverst sýnist ástandið hafa ver-
ið i fangabúðunum í Stretensk, en
þangað koinu þær Elsa Brandström
ög Ethel v. Heidenstam um jólaleytið
1915. Þegar þangað kom fengu þær
að vita, að fangabúðirnar voru ein-
angraðar vegna mjög mannskæðrar
farsóttar, sem geysaði meðal fang-
anna. Sú farsótt reyndist vera út-
brotataugaveiki, en sem kunnugt er
dreifist smitun hennar með lúsum,
og ekki vantaði þær i þessum fanga-
búðum.
Hinum sænsku hjúkrunarkonum
tókst samt að komast frm lijá vörð-
unum og inn á hið einangraða svæði
en þar mætti þeim hryllileg sjón.
Elsa Brándström hefir lýst ástandinu
sem var þá ríkjandi í Stretensk, og
segir hún meðal annars svo: „Gólfin
voru troðfull af sjúklingum, sumir
næstum naktir, aðrir í einkennisbún-
ingum og stigvjelum. Á víð og dreif
lágu menii með viðarbúta fyrir höfða-
lag. Á nokkrum stöðum voru rúm úr
járni, en i þau vantaði hálm, ofan á
rúminu gátu legið tveir menn og
undir því aðrir tveir; enginn koddi,
ekkert ullarteppi var til í öllu
„sjúkrahúsinu“. Við livert fet sá mað-
ur þar æskufjör og ótímabæran
dauða i návígi.“
Læknar voru meðal stríðsfanganna,
eh þéir áttu blátt áfram ekkerl til
að hjálpa veikum fjelögum sínum,
engin rúmföt, engin meðul, engin
læknistæki, ekki einu sinni vatn að
géfa sjúklingum að drekka. Það varð
að sækja vatn í fljót, spölkorn frá
fángabúðunum, en kuldinn var svo
ægilegur að þá, sem sóttu vatnið,
skaðkól á handleggjum, höndum og
fótum á leiðinni.
Læknir einn, sem þar var, hafði
beðið um leyfi að einangra sjúklinga
í tómum brakka, en hinn rússneski
forstjóri fangabúðanna neitaði að
verða við bón læknisins, sem for-
stjóranum fanst lireinasti óþarfi.
Þegar liinar sænsku, hjúkrunarkon-
ur höfðu fengið þessar upplýsingar
fóru þær beina leið til forstjórans og
kröfðust þess, á vegum Rauða Kross-
ins, að liann fylgdi þeim til fanga-
búðanna. En hann þverneitaði; bann-
að væri að fara þangað, af þvi að
þar geisaði útbrotataugaveiki. Hinar
sænsku konur svöruðu því, að þær
væru þegar búnar að heimsækja
fangana, og ætli forstjóranum væri
ekki heimilt að fara hvar sem hann
vildi innan umsjónarsvæðis síns?
Þetta endaði svo að forstjórinn fylgdi
þeim til fangabúðanna, þó mjög nauð-
ugur. En þegar inn kom, varð maður-
inn náfölur í andliti — og hljóp eins
og fætur toguðu út úr húsinu. Hann
hafði ekki haft hugmynd um hvernig
þarna var umhorfs! En þar varð
skjót breyting.
Hjúkrunarkonurnar tvær fengu
leyfi hans til að skipuleggja og
stjórna breytingum eins og þeim
sýndist. Þær fengu hesta til að láta
sækja vatn, og þær keyptu efni í
rúmfatnað. Dýnur og kodda varð að
sauma úti undir beru lofti, en þetta
gerðu þessar tvær konur og heil-
brigðir fangar. Var þá brýn þörf að
hafa hanska á höndunum til þess að
nálin tyldi ekki við húðina vegna
frosta.
Innan hálfs mánaðar tíma var nýji
sjúkrabrakkinn útbúinn og varð tek-
inn til notkunar. Sjúklingarnir voru
einangraðir frá þeim lieilbrigðu og
þeir voru aflúsaðir eins vel og
kostur var á. Hver sjúklingur var
tekinn úr óhreinindum þeim er bann
F Á L K 1 N N
lá í, fjekk bað og var færður í hrein
föt úr forðabúri Rauða Krossins.
Auk þess var honum gefin ný undir-
dýna, einn koddi og tvö ullarteppi
í rúmið.
Mörgum sjúkum föngum fanst þessi
breyting líkust því að koma úr hel-
viti beint inn í himnaríki.
Eftir tvo mánuði hafði þeim kon-
unum tekist að bæla niður farsóttina
í Stretensk.
Síðan fóru þær báðar að skoða
aðrar fangabúðir og hreinsa til í
þeim eins og í Stretensk, bráðum
veiktist þó Elsa Brandström sjálf af
útbrotatugaveiki og barðist lengi við
dauðann. En það lá fyrir henni að
lifa og geta haldið áfram starfi sínu
í þágu stríðsfanganna.
Eftir borgarastyrjöldina í Rúss-
landi fóru örðugleikarnir ört vaxandi
og ioks varð Elsa að starfa ein síns
liðs, því að sendifulltrúar Rauða
Krossins voru þá kallaðir lieim úr
Síberíu, og fóru þeir allir nema Elsa
Brándström; hún neitaði að yfirgefa
vini sína í fangabúðunum. Starfhenn-
ar þeim tii björgunar er löng saga og
æfintýraleg, en lnin skal ekki 'f’akin
lengra lijer. Björgunarstarfi sínu hjelt
hún áfram þar til um vorið 1920, en
oft var hún á því tímabili að leggja
líf sitt í hættu fyrir velferð stríðs-
fanganna, í sífeldri baráttu gegn far-
Hann sá morðið fjrir.
Eftirfarandi dularfullu sögu segir
stærsta blað Svíþjóðar, „Dagens Ny-
heter“ í Stokkhólmi".
Siðdegis einn sunnudag i júlí 1940
sat skrifstofumaðurinn Hans Kratzer
við gluggann i íbúðarherbergi sínu á
4. liæð í húsi í Stokkhólmi. Það var
molluveður og hann sat við glugg-
ann opinn, ef ske kynni að hafrænu-
golu kynni að bera til hans utan af
Eystrasalti.
Hann var ekki að hugsa^ um neitt
sjerstakt þegar athygli lians beindist
að herberginu beint á inóti honum.
á fjórðu liæð handan við götuna.
í herbergi þessu sat sjerstaklega
fríð, ung kona og var að lesa í bók.
Hans Kratzer tók vel eftir henni.
Ilún var vel klædd og hárið fallega
liðað. Iíratzer leist vel á konuna
og einblindi á hana, ef ske kynni að
henni yrði litið til hans á móti.
Alt i einu gerðist sorglegur atburð-
ur. Kratzer sá miðaldra mann koma
inn í herbergið til konunnar. Hún
varð afar lirædd. Misti bókina og rak
upp óp. Augnabliki siðar sá Kratzer
langt hnífsblað blika í loftinu. Mað-
urinn hafði rekið hnífinn í bakið á
konunni. Annað skerandi óp heyrðist
og konan lineig ofan af stólnum og
datt á gólfið. Hún var auðsjáanlega
dáin.
í fyrstu gat Kratzer hvorki hreyft
legg eða lið. Atburðirnir, sem hann
hafði sjeð svo skýrt voru svo fljótir
að gerast, að liann gat ekki einu
sinni hrópað á hjálp. En að vörmu
spori æddi hann út úr herbergi sínu
og niður stigann og tók þrjú þrep í
hverju spori. Hann hljóp sem fætur
toguðu yfir götuna og inn í liúsið á
móti og bað húsvörðinn að lijálpa
sjer til að handsama morðingjann
— hann hlyti að vera i húsinu ennþá.
Fyrst var húsvörðurinn orðlaus,
en þóttist svo skilja hvernig i öllu
lægi. Hann þóttist viss um, að Krat-
zer væri brjálaður. Því að lierbergið,
sem um hlaut að vera að ræða, tald-
ist til íbúðar, sem lengi liafði verið
óleigð. íbúðin hafði verið lokuð í sjö
vikur. Og þar hafði engin lifandi sál
komið síðan seinustu leigjendur fóru
þaðan.
Hvað hafði viljað til? Hafði hann
dreymt?
Húsvörðurinn hringdi á lögregluna.
Kratzer se.gði lögregluþjóninmn sögu
sóttum og hverskonar eymd þeirra,
og ekki síst gegn yfirgangi og ofsa
rússneskra valdhafa, hvort sem þeir
kölluðust „hvítir“ eða „rauðir“. Fyr-
ir Elsu Brándström skifti það engu
máli, fyrst þeir á annað borð beittu
grimd og miskunnarleysi í garð
þeirra er minna máttu. Hún var si-
felt hin frjálsborna liefðarkona i
allri framkomu sinni gagnvart yfir-
völdunum — en vinur og góður fje-
lagi fanganna — og fylgdi fast sínu
máli fram gegn ofbeldi og grimd vald-
hafanna, án tillits til þess, hvað það
gæti kostað hana sjálfa.
Ábyggilega hefir liún bjargað stríðs
föngum frá dauða svo þúsundum
skiftir, og mörgum frá þeirri eymd
sem er verri en dauðinn. Og öðrum
varð dánardagurinn Ijettari, þegar
hún lofaði þeim því, að leita uppi
hin munaðarlausu börn þeirra i
heimalandinu og sjá þeim fyrir heim-
ili og uppeldi. En þetta var uppruni
barnaheimilis þess, er hún stofnaði
síðar í Neusorge í Þýskalandi.
Enginn gctur Ííka sagt annað, en
að Elsa Brandström hafi efnt þau
loforð vel, sem hún gaf til þess að
gera bjartari liinar síðustu stundir
deyjandi manna í fangabúðum Síb-
eríu.
Anna Z. Osterman.
sina aftur. Lögregluþjónninn rann-
sakaði ibúðina vandlega. Það hafði
ekki verið átt neitt við lásana og
rykið á gólfunum var með ummerkj-
um, að undanteknu því, að húsvörð-
urinn og Kratzer höfðu gengið þar
um.
Lögregluþjónninn símaði eftir
sjúkravagni og Hans Kratzer var
fiuttur á geðveikrahæli til skoðunar.
Ef hann gæti sjeð morð, sem aldrei
höfðu verið framin og lýst fólki, sem
hann aldrei hafði sjeð, þá hlaut liann
að vera brenglaður á sinninu.
Viku siðar komu hjón ein lil þess
að skoða íbúðina. Þau liöfðu farið
þangað samkvæmt tilvísun fasteigna-
Tsala i nágrenninu, sem vísaði á i-
búðir. í svipinn fanst húsverðinum
að konan mundi vera alveg eins og
hin töfrandi kona, sem hinn brjálaði
Hans Kratzer liafði lýst, og eins að
maðurinn svaraði til lýsingarinnar.
Jafnvel fatnaður konunnar svaraði
til lýsingarinnar. En Kratzer var
brjálaður og liúsvörðurinn vísaði
hugsun sinni á bug.
Hjónin leigðu íbúðina. Þremur
mánuðum síðar sögðu einhverjir af
leigjendum liúsverði, að þeir hefðu
heyrt nístandi óp innan úr íbúðinni
á fjórðu liæð. íbúðinni, sem hjónin
höfðu tekið á leigu. Húsvörðurinn
hljóp upp og braut upp dyrnar. I
herberginu með gluggunum beint á
móti gluggum Kratzers fann hann
konuna dauða, rekna í gegn í bakið.
Maður hennar stóð í stofunni og
hrærði hvorki legg nje lið. Hann
gerði enga tilraun til að verjast, er
liann var handtekinn.
Hann játaði siðar fyrir lögreglunni,
að hann liefði myrt konu sina i af-
brýðisemikastL Morðið liafði i öll-
um atriðum verið framið á þann
hátt, sem Hans Kratzer lýsti þvi
þremur mánuðum áður.
Nú er nefnd læknisfróðra manna
að reyna að fá Hans Kratzer látinn
lausan af geðveikrahælinu, til þess að
láta sálfræðilegar rannsóknir fara
fram á honum. Var framskygni hans
á morðinu stafandi af óvenjulegri
sálfræðilegri gáfu. Vísindamenn liafa
að svo stöddu ekki gefið neina skýr-
ingu á fyrirbrigðiiiu.
Er miðstöð verðbrjefaviðskiftanna.
Bókafregn.
TVÆR SKEMTILEGAR BÆKUR.
Það er óþarft að endurtaka þá
staðreynd að aldrei hefir verið gefið
út annað eins af bókum og nú, en
hitt er næstum því ótrúlegt að flest-
ar þær bækur, sem gefnar liafa ver-
ið út síðast á fyrra ári eða þær
þeirra, sem verðmætar hafa verið,
eru nú með öllu ófáanlegar eða al-
veg að hverfa af markaðnum. Svo
mun t. d. vera um Gösta Berlings
sögu, Æfisögu Winston Churchils
forsætisráðherra Breta, færeyisku
skáldsöguna Far veröld þinn veg. Of-
vitann eftir Þórberg og nýjustu skáld
sögu Kiljans: Fegurð liiminsins. Þessa
dagana eru að koma út tvær bælcur,
sem vafalaust verða skammlifar i
bókaverslunum, en það er „Baráttan
um heimshöfin“ eftir Taffrail og
Ameriska sagan „Á hverfandi liveli“.
Það hefir verið sagt um „Baráttuna
um heimshöfin" að hún flytti les-
andann óhjákvæmilega yfir á sjálf-
an orustuvöllinn. Taffrail er heims-
frægur fyrir lýsingar sínar á sjó-
orustum og hefir flutt fyrirlestra
fyrir Londonarútvarpið um flestar
sjóorustur á hafinu. í þessari bók
lýsir hann baráttunni við Narvik og
i öðrum norskum fjörðum, orustun-
um við Graf von Spee, Altmark o. fl.
þýsk skip af svo ótrúlegri nákvæmni
og lífi að lesandinn er bókstaflega
kominn á orustuvöllinn. Karl Isfeld
hefir þýtt þessa bók.
Um bókina „Á hverfanda-hveli“ er
varla unt að segja meira en gert
liefir verið. í enska blaðinu Daily
Mirror eru nýlega birtar tölur, sem
sýna hve aðsókn að filmunni er ótrú-
leg. Þar er meðal annars getið um ‘
konu, sem hafði farið 14 sinnum að
sjá hana. Önnur eins aðsókn hefir
aldrei þekkst í heiminum.
Á islenskunni inun seiðmagn bók-
arinnar síst liafa minlcað i höndum
eins af okkar ágætustu pennum, Arn-
órs Sigurjónssonar.
Á hverfanda hveli kemur út í heft-
um og kostar hvert, 6 arkir, kr. 5.50
en þeir, sem vilja munu geta pantað
sjerstakt bindi fyrir alla bókina þeg-
ar hún er komin út, en það mun
verða siðari hluta sumars. í bókinni
er fjöldi heilsíðumynda.
Francis Bacon lávarður mun hafa
verið fyrsti maðurinn, sem reyndi að
nota frystingaraðferð til jiess að
geyma nýtt kjöt án þess að það
skemdist. Hann hafði það fyrir venju,
er hann ók um London, að rabba við
konu eina í Highgate, sem seldi egg
og átti mikið af fallegum svörtum
hænsnum, sem hún var mjög upp
með sjer af. Einn dag, er Bacon stóð
i snjónum og rabbaði við kerlinguna,
datt honum i hug, að hægt mundi
vera að nota snjóinn til þess að
hindra rotnun i keti. Keypti hann
þegar hænu af konunni, ljet drepa
hana og taka úr henni innýflin. Síð-
an fór hann lieim með hænuna, fylti
liana með saltblönduðum snjó og
lagði hana i kassa, sem fullur var
af snjó. Hænan lijelst óskemd í marga
daga, — en Bacon kvefaðist svo
heiftarlega við tilraunina, fjekk
lungnakvef, að hann dó skömmu síð- .
ar — 9. apríl 1626. Og tilraunin, sem
kostaði hann lífið, gleymdist öllum.
Flugmenn sem flugu yfir Wyom-
ing-fylki í Bandarikjuin, til þess að
reyna að kasta tölu á stórgripina í
fylkinu, fundu af tilviljun 400 yilli-
hesta i hóp. Vissi enginn um þessa
hesta áður.