Fálkinn - 21.11.1941, Blaðsíða 5

F Á L K I N N
5
gat ekki gift sig, látið skírast, ekki
dáið — nema með þvi að borga liús-
bóndanum fyrir. Veiði og fiskrjett-
indi voru eign liúsbóndans. Bóndinn
varð að taka því þegjandi l>ó að
veiðidýr spiltu ökrum lrans. Hann
varð að sætta sig við að ljensherr-
ann svæfi hjá konu hans og dætrum
brúðkaupsnóttina. Og refsingar þær
sem liann fjekk fyrir litlar eða eng-
ar yfirsjónir voru grimmilegar.
Allar miðaldirnar eru megn and-
úð gegn ijensherravaldinu. Hún kem-
ur fram í ýmsu, m. a. göldrum, villu-
trú og berum uppreisnum. í byrjun
16. aldar voru þrír aðalflokkar í
liverju þjóðfjelagi: kaþólskt íhald,
sem vildi láta alt vera í sama horf-
inu. Þar voru margir furstarnir,
hinn ríkari aðall, prestarnir og
hroddborgararnir í bæjunum. Borg-
araleg hægfara umbótastefna, sem
flyktist um kenningar Lúters. Það
var lágaðallinn, borgarar og sumir
furstarnir, sem gerðu sjer von um
að verða ríkir, er eignirnar yrðu
teknar af kirkjunum. Loks var hinn
eiginlegi öreigaflokkur, bændurnir,
sem voru byltingarsinnaðir, eins og
kom fram i bændastyrjöldinni miklu
í Þýskalandi. Það var samskonar
hreyfing, sem Skipper Klement kom
af stað í Danmörku.
— — Árið 1517 hóf Lúter bar-
áttu sína gegn kaþólsku kirkjunni
með því að fest upp 95 setningar
sínar í Wittenberg. Á þeim tíma
var lireyfing hans ekki komin í
neitt fast mót. Fyrst var að sameina
alla l)á ánægðu gegn rómversku
kirkjunni. Lúter var mjög ofsafeng-
inn í baráttii sinni framan af. „Mað-
ur verður,“ segir liann „að ráðast á
þessa skaðlegu menn, sem eitra all-
aji heiminn og gera enda á þeim,
ekki með orðum heldur vopnum
.... Hversvegna ráðumst við ekki á
þessa skaðlegú kennara siðspilling-
arinnar, páfa, kardinála og biskupa
og alt úrþvætti hinnar rómversku
SÓdóma með allskyns vopnum og
þvoum ekki hendur vorar úr blóði
þeirra?" Þetta er annar Lúter en sá,
sem nokkru síðar afneitar bænda-
uppreisninni ákveðið og vill aðeins
útbreiða orðið með „friðsamlegu
móti.“
En eldingunum sem Lúter slengdi
frá sjer sló niður og þýska þjóðin
vaknaði. Boðskapur Lúters um kristi-
legt frelsi var herör almennrar upp-
reisnar. Bændur hjeldu að nú væri
sá dagur kominn, að þeir gætu gert
upp reikningana, ekki aðeins við
klerkdóminn lieldur líka áþján að-
alsins. Borggrar og sumir aðals-
menn hölluðust líka að Lúter og hann
varð að velja um hverja hann vildi
hafa. Lúter, sem var orðinn prófess-
or í Wittenberg og alt í einu fræg-
ur maður, var undir vernd kjör-
furstans af Saxlandi. Hann var ekki
í vafa um hvar hann ætti að lialla
sjer að. Hann afneitaði bændunum
og hallaði sjer að borgurunum og
aðlinum. Hann át í sig stóryrðin um
vopnabaráttu og fór að prjedika
neikvæða andstöðu — friðsamlega
þróun.
Það var guðfræðidoktorinn Tomas
Múncer, sem hjelt áfram stóryrð-
um Lúters og æsti fólkið til vopn-
aðrar uppreisnar gegn páfakirkunni.
Hann hjelt að þúsund ára rikið væri
í nánd, taldi ókyrðina eigi aðeins
fyrirboða siðaskifta heldur alveg
nýrra þjóðfjelagsumbóta. Hann neit-
aði óskeikulleika biblíunnar. Bók-
stafurinn mátti ekki kæfa andann,
skynsemin var grundvöllurinn, sem
bygt skyldi á.
Hejlagur andi var samkvæmt skýr-
ingu lians ekki annað en skynsem-
in. Himinínn var ekki liandan við
dauðans dyr heldur í þessu lífi.
Enginn djöfull var til nema í mann-
inum sjálfum. Kristur var maður,
spámaður og kennari og kvöldmál-
tíðin aðeins helgisiður en ekki yfir-
náttúrleg. Hann heimtaði að þjóð-
fjelagið væri án stjetta, án ríkis-
valds og viðurkendi ekki eignarrjett
einstaklingsins. All land og vinna
átti að vera sameiginlegt. Til þess að
koma þessu í framkvæmd stofnaði
hann leynifjelag og gaf út fjölda
áróðursrita. Lúter taldi Múncer í
fyrstu samherja sinn en síðar varð
fjandskapur með þeim. Skrifaði Lút-
er furstunum í Saxlandi brjef þess
efnis, að Múncer væri máltól djöf-
ulsins og bað þá um að berja liann
niður. Og Múncer sendi Lúter ó-
þvegnar kveðjur í staðinn.
Öldina áður höfðu smávegir upp-
þot orðið víðsvegar í Þýskalandi
og má þar einkum nefna uppreisn
Paukers í Franken 1475 og byltinga-
fjelagið „Bundschuh“ við Rín. Þetta
gróf um sig. Bændur risu allstaðar
gegn kúgurunum og uppreisnir urðu
í Swaben, Austurriki, Tyrol og Elsass.
Aðalsmennirnir voru reknir á flótta
og hallir þeirra brendar. Árið 1525
náði þessi ókyrð hámarki og ýmsir
lágaðalsmenn svo sem Götz frá Berl-
ichingen gengu í lið með bændum.
Allstaðar var þetta trúarleg og vers-
leg bylting i senn, en nú sncrist
Lúter gegn uppreisnarbændunum og
gaf út ritið „Gegn hinum myrðandi
og rænandi bændum“ og hvatti að-
alsmenn til að „berja þá niður eins
og óða hunda. Merja þá, kæfa þá,
leynt og ljóst,“ skrifaði hann. Að-
alsmennirnir máttu enga miskunn
sýna, umfram alt.
Þeir gerðu það heldur ekki. Upp-
reisnin var bæld niður með dæma-
fárri grimd. Foringjarnir voru bein-
brotnir, brendir lifandi og píndir
á annan hátt. Stærsta bylting Þýska-
lands kafnaði í sínu eigin blóði.
Alls voru um 200.000 bændur brytj-
aðir niður og augu stungin úr þús-
undum, nef skorin af mörgum o.
s. frv.
Það voru siðiskiftin sem líka ýttu
undir politískar rjettarkröfur i Dan-
mörku. í Greifastriðinu, þegar aðall
og borgarar börðust urn Danmörku
varð jarðvegurinn búinn undir upp-
reisn bændanna. Skipper Klement
var ungur sjóliðsforingi, sem í sept-
ember 1525 gerði uppreisn með
tveimur herskipum, i þeim tilgangi
að berjast fyrir Kristján II. sem sat
í fangelsi. Bændur töldu Kristján
vinveitan sjer. Þetta var einmitt
sama árið, sem „eitur siðaskiftanna
læstist gegnum Jótland“, eins og
Povl Helgesen skrifaði.
Skipper Klement sigldi skipum
sínum i viking nokkur ár og á
freifastríðstímunum lenti liann i
laborg, 14. september 1534, og
fylktust bændur á Vendilskaga þeg-
ar að honum. Herrasetrin norðan
Limafjarðar voru lögð í ösku. Stig-
ur Krumpen biskup varð að fela
sig í bakaraofni en bændur tóku
fjórar jarðir sem hann átti og frilla
hans, Elísabet Gyldenstjerne, „týnd-
ist“ í sviftingunum. Bændur tóku og
Börglum-klaustur og fjölda herra-
garða. Uppþotið breiddist suður eft-
ir Jótlandi og nú söfnuðu aðals-
menn liði undir forustu Eriks Bann-
ers og Holgers Rosenkrants í Árós-
um en þeir biðu ósigur og Roseii-
krapts fjell ásamt mörgum aðals-
mönnum en suinir voru liandteknir.
Bændur brendu flest aðalsmanna-
setur kringum Jftanders og Hobro og
virtust nii horfur á, að hinn ný-
kjörni konungur, Kristján III., mundi
vehða að liröklast frá völdum.
Um þessar mundir var Johann
Rantsau i ófriði við Lybikumenn.
En er þeir sömdu frið sneri Rantsau
öllum her sínuin til liðveislu við
aðalsmenn og rak bændaherinn á
flótta við Varde og tók Ringköbing
en daginn eftir Holsterbro og Vi-
borg, en þar hafði Skipper Klement
liaft aðalstöðvar. 17. des. kom Rant-
sau til Álaborgar og drap alla borg-
arbúa sem til náðist og ljet sveina
sína ræna bæinn. Klement flýði en
bóndi einn framseldi liann til Rant-
sau og fjekk búgarð að launum. Var
Klement nú settur i dyblissu i Flens-
borg og síðan fluttur stað úr stað
og limlestur og pindur til sagna
uns hann var tekinn af lífi á Vje-
bjarnaþingi 1536 og líkið brytjað í
fernt og sett á steglur, en liausinn á
blýstjaka og. blýkóróna á, honurn til
háðungar.
í 49 hjeruðum mistu bændur allan
rjett til jarðeigna. Sem uppreisnar-
menn voru þeir sekir um dauða-
Frh. á bls. 13.
Uppreisnarbœiuiur umkringja aðalsmann.