Fálkinn - 13.05.1949, Blaðsíða 6

6
FÁLKINN
ÍLEIKHÚS OG LEIKLISTl
% K
H FRA FORN - GRIKKJUM TIL VORRA DAGA J'-
'St 10 ^
% K
^^^'&'&'^^^KKKKKKKK'&KKK Kk
Dönsk leiklist.
Löngum var það aðeins dönsk
leiklist sem íslendingar sáu, og ís-
lensk leiklist hefir einkum mótast
af danska leikliúsinu. VerSur þvi
sagt nokkuð ítarlega frá leiklist
Dana, sem jafnan hefir staðið fram-
arlega og á sér glæsilega sögu.
Ludvig Holberg er réttnefndur
faðir hennar. Að vísu liafði verið
leikið í Danmörku fyrir hans daga,
en um danskt leikhús er þó varla
að ræða fyrr en hann kemur til
sögunnar. Um aldamótin 1700 hafði
hirðin jafnan ieikflokk, stundum
var það franskur liópur, stundum
þýskir eða italskir söngvarar. Og
það sem boðið var var ítöJsk ópera,
ballet og, franskir gamanleikir. En
almenningur hafði ekki aðgang að
þessum sýningum, enda var jafnan
leikið á útlendum málum. Stunduin
komu hollenskir og þýskir leikarar
og höfðu sýningar í tjaldi á ein-
hverju torginu. Voru það skripaleik-
ir og höfðu það helst til síns ágætis,
að einhver leikandinn var barinn,
svo að liann emjaði og skrækti.
Lika sýndu sig linudansarar og
sterkir menn.
En um 1720 var stofnað fast leik-
hús i Grönnegade og sýnt á þýsku
og frönsku. Almenningur kom ekki.
Það þurfti danska leiki til að draga
að, og þeir komu með Holberg.
Leikhússtjórinn hét René Montaigu
og var franskur. Hinn 23. septem-
ber 1722 er afmælisdagur danskrar
leiklistar, þá var fyrst leikið á
dönsku. Leikritið var „Svíðingur-
inn“ eftir Moliére, i danskri þýð-
ingu, en næst kom „Den politiske
Ka destöber“ eftir Holberg, og svo
rak hvert Holbergsleikritið annað,
„Jean de France“, „Jeppi á Fja)li“,
„Jacob von Thyboe“, „Ulysses von
Ithacia", „Erasmus Montanus“ og
fleiri og fleiri.
Húsfyllir var að þessum sýning-
um til að byrja með. Vinsælasti leik-
arinn var Ilenrik Weyner. Hann var
stúdent og lék slóttuga þjóna prýði-
lega, og Holberg lét þá heita Henrik,
í höfuðið á honum. Annars voru
margir stúdentar i leikarahópnum.
Einn þeirra varð prófastur, annar
háskólaritari og Wegner varð póst-
meistari og varaborgarstjóri í Aar-
hus eftir að leikhúsið varð að hætta
sýningum.
Þvi að meðlætið stóð ekki lengi.
Að visu var Frederik IV. lilynntur
dönsku leikurunum og þeir fengu að
leika fyrir hirðina. En það þótti
ekki sæmandi að hann kæmi í
danska leikhúsið i Grönnegade. Og
rikiserfinginn, síðar Kristján VI.,
var einnig leiklistarvinur.
Þriðja leikárið var leikliúsið kom-
ið í skuld og á leikhúsauglýsingun-
um, sem þá voru eins konar ávörp
til almennings, er kvartað undan
slæmri aðsókn. Eitt kvöldið nam
miðasalan aðeins átta dölum. Og
1727 var svo komið að leikhúsið
varð að hætta. Síðasta leikritið var
„Den danske Komedies Ligbegæn-
gelse“ eftir Holberg. Konungurinn
veitti þá leikurunum smástýrk til
að hafa 1—2 sýningar á viku. En
svo kom bruninn mikli í Höfn 1723
og leiddi af sér almenna neyð, og
engum datt leikliús í hug.
Með Kristjáni VI. náði „pietism-
inn“ tökum á fólki og nú var leik-
listin talin óguðleg. Hann ríkti í 16
ár, en þegar Friðrik V. kom íil
skjalanna komu nýir timar. Nú
hófust sýningar aftur, með iilstyrk
Holbergs, sem þó vildi ekki vera
leikhússtjóri. „Því að það er erfið-
ara að hafa stjórn á leikendum en
á stríðsher, sem skipaður er allra
þjóða kvikindum" sagði liann. Nú
hófust sýningar í „Bergs Hus“ í
Læderstræde en brátt fékkst annar
betri staður. Svo bar við að Frið-
rik konungur V. kom i heimsókn til
Reventlow greifa á Holtegaard og
horfði þar á sýningu dönsku leikar-
anna. Varð liann hrifinn af leikn-
um og sagði leikurunum að þeir
mættu bera fram einhverja ósk við
sig. Holberg var með í ráðum, og
var nú orðinn áhrifamaður. Óskin
gekk í þá átt, að leikendurnir fengju
betri samastað. Konungurinn gaf
lóð við Kóngsins Nýtorg og fé var
útvegað til að reisa leikliús, en með-
an það var i smiðum var leikið í
„Tjöruhúsinu" svonefnda. Leikhús-
ið var fullgert og vígt skömmu fyrir
jólin 1748, og var notað til 1874, að
núverandi leikhús var byggt. Eigin-
lega áttu leikendurnir sjálfir leik-
húsið, en vegna þess að þeir gátu
ekki látið það bera sig, fékk leik-
húsið jafnan nokkurn styrk úr kon-
ungssjóði, en síðar tók bæjarstjórn-
in i Höfn við fyrirtækinu. En 1770
tekur konungur við leikhúsinu að
fullu og öllu og síðan er það „kon-
unglegt“. Frægustu leikarar um þær
mundir voru Christoffer Pauli Rose
og Gert Londemann.
Árið 1771 varð hneyksli í leikhús-
inu, sem lengi fóru sögur af. Um
þær mundir var nýbyrjað að koma
út blað, sem hét „Den dramatiske
Journal“, sem gerði sér að reglu að
gagnrýna leiksýningar að staðaldri,
eigi aðeins frumsýningar heldur i
hvert skipti sem sýnt var. Blaðið
var gefið út nafnlaust, en fólk vissi
að útgefandinn var 18 ára stúdent,
Peder Rosenstand-Goiske. En hann
var svo illa skrifandi, að erfitt var
að komast fram úr blaðinu; greinar-
merkin voru alls staðar á skökkum
stað og prentvillurnar margar. Hins-
vegar hafði liann gott vit á leikrit-
um og leiklist. Nú hafði blaðið ráð-
ist óþyrmilega á leikrit eitt, sem
hét „Ríkisarfinn í Sidon“ og var
einstakt bull. En annar leikhús-
stjórinn, N. K. Bredal, var höfundur
að þessum leik, og nú samdi hann
svar við gagnrýninni, í leikritsformi,
lét flytja það á leiksviðinu ásamt
„Rikisarfanum", 25. nóv. 1871. Út af
þessu varð uppþot í leikliúsinu.
Stúdentar og hinn betur menntaði
hluti leikhúsgesta héldu með Rosen-
stand-Goiske, en liðsforingjar með
leikhússtjóranum. Klöppuðu þeir í
sífellu, en liinir æptu og fussuðu.
Loks drógu liðsforingjar sverð úr
slíðrum og réðust á stúdentana, sem
vörðust fyrst í stað, en urðu þó að
láta undan síga og flæmdust út á
torgið. Eftir leikhústíma héldu á-
flogin áfram á torginu og víða ann-
ars staðar í borginni. Þessi atburð-
ur varð til þess að skáldið Johannes
Ewald samdi „De brutalc Klapp-
ere“. Ewald samdi lika „Balders
Död“, sem gerði lukku en söngleik-
ur hans, „Fiskerne" varð þó miklu
vinsælli.
Samtíðarmaður hans var Jolian
Herman Wessel. Skopleikur eftit
liann, „Kærliglied uden Strömper“
hefir orðið klassiskur i Danmörku.
Frá lokum 18. aldarinnar er líka
„Gulldósin“ eftir Oluf Chr. Olufsen.
Michael Rosing, norskur stúdent,
var sá leikari, sem mest kvað að
um þær mundir, og F. L. Lindgreen.
Nú kemur sá maður til sögunnar,
sem frernur öðrum mótaði andlegt
lif Dana á fyrri hluta 19. aldarinn-
ar, Adam Oehlenschláger. Veturinn
1805—’6, er hann var erlendis, sendi
hann leikhúsinu handrit að „Hákon
jarl“, en ekki var sá leikur sýndur
fyrr en 1808. En eigi hafði leikhús-
ið lientugum mönnum á að skipa í
norræn hetjulilutverk fyrr en árið
1813 að Johan Clir. Ruge kom til
sögunnar. Og sama árið var Sliake-
speare-leikur sýndur i Danmörku í
fyrsta sinn. En leikhúsið var í vand-
ræðum með leiltara, og auglýsti því
oft eftir leikurum í ákveðin lilutverk
og hét góðum launum. T. d. 1000
dali fyrir að leika 2—3 „ferða“-hlut-
verk, og það sama fyrir „hetju“-
hlutverk. Það var svona auglýsing,
sem olli þvi að dr. med. Ryge í
Flensborg fór að leika! Hann var
mikilsvetinn embættismaður og af
góðum ættum, og það þótti því )ít-
illækkun, að hann skyldi gerast leik-
ari. Hann kom fyrst fram á leik-
sviði 22. apríl 1813, sem Pálnatóki
í leik Oenlensclilágers og mánuði
síðar lék liann Hákon jarl. Hann
varð langfremsti leikari Dana, en
ráðríkur var hann og vanslilltur,
svo að vandræði urðu að. Einu sinni
er leikarinn Seeman (sem var tengda
sonur Ryges) hafði gleymt nokkr-
um orðum úr tilsvari i „Elverböj“,
réðst Ryger á hann með óbóta-
skömmúm eflir leikinn og brá
sverði og reiddi að honum.
Leikir Oelilenschlagers drógu
ekki vel fólk að húsinu. Það var
annar höfundur, sem fólk vildi lield-
ur sjá, þýski „leikhússkraddarinn"
Kotzebue. Árin 1801-—’25 sýndi leik-
liúsið 70 leiki eftir bann!
Árið 1825 var gullöld hjá leik-
húsinu. Á þeim tírna hafði það fjölda
úrvalsleikara, nfl. Ryge, C. N. Ros-
enkilde, N. P. Nielsen, Önnu Niel-
sen og Joachim Ludv. Phister, sem
var aðeins 12 ára er hann lék fyrst.
Hann var besti Holbergleikari sinn-
ar tíðar. Ilann giftist síðar Louise
Pedersen, sem varð fræg í Pernillu-
hlutverkum. Þau urðu bæði mjög
gömul. Phister var fæddur 1807 og
dó 1906 og hún varð nær 100 ára,
f. 1816 og dó 1914. Michael Wiehe
lék fyrst 1837 og varð einn af allra
vinsælustu leikurum á öldinni sem
leið, Adolf Rosenkilde sama ár og
Iír. Mantzius 1842. En frægust allra
varð Johanne Louise Heiberg (1812
—1890), sem byrjaði að leika barna-
hlutverk. Johan Ludv. Heiberg sá
hana á leiksviði og skrifaði „Aprils-
narrene“ mcð tilliti til hennar, sem
var leikið 1826 með lienni sem Trine
Rar. Fimm árum síðar giftist hún
Heiberg, en hann var aðalskáld
leikhússins um langt skeið, og
„vaudeviller“ lians innleiddu nýja
leiklistarstefnu i Danmörku. Sú
fyrsta var „Ivong Salomon og Jör-
gen Hattemager“, þá kom „Aprils-
narrene" og svo „Recensenten og
Dyret“, Elverhöj“ var sérstakt í
sinni röð, samið i tilefni af hjóna-
handi Friðriks, síðar VII. Nokkru
síðar kom skáldið Hertz með mörg
leikrit og loks Hostrup sem byrjaði
með „Andbýlingunum", sem leiknir
voru i fyrsta skipti i kgl. leikhús-
inu 1848.
Heiberg var forstjóri kgl. leik-
hússins 1849—’56 en það bakaði hon-
um mikið mótlæti. Einn af leikurun-
uiri var F. L. Höedt, sem vakti
mikla aðdáun sem Hamlet, 1851. En
þeim gat ómögulega samið, honum
og Heiberg og Höedt var sagt upp.
Þá sagði Michael Wiehe upp líka og
léku þeir báðir í Hofteatret næstu
ár. En Heiberg fékk ámæli af þessu
og sagði loks af sér 1856, en þá
komu leikararnir tveir aftur og Höedt
var gcrður að leiðbeinanda. Það
gat Johanne Louise Ileiberg eklci
þolað og fór frá leikhúsinu, en þá
varð fólk svo granrt að það hróp-
aði Höedt niður, en frú Heiberg
kom aftur að leikhúsinu. Árið 1864
lék hún í síðasta sinn — Elisabeth
Munk i „Elverhöj“.
Árið 1874 rann upp ný öld hjá
kgl. leikliúsinu, er nýja byggingin
var vígð. Nýja leiksviðið var miklu
stærra en það gamla, svo að ball-
etlinn og óperan fengu betri skil-
yrði en áður. En August Bournon-
ville liafði gert danska ballettinn
frægan, svo að hann býr að þvi enn
í dag.
Um aldamótin síðustu var fjöldi
ágætra leilcara við kgl. leikliúsið, svo
sem bræðurnir Emil og Olaf Poul-
sen, dr. Ivarl Mantzius, Peter Jern-
dorff, frú Betty Hennings, Emma
Tliomsen, Anna Bloch o. fl. Og nú
komu leikrit Ibsens, Björnsons og
Strindbergs i viðbót við þann arf,
sem kgl. leikhú;sið hafði frá Hol-
berg, Hostrup, Heiberg og Oehlen-
schlágcr. Anna Bloch er ein lifandi
af leikurunum um aldamótin, en af
núverandi kynslóð ber þau hæst
uppi Poul Reumert og Bodil Ipsen.
Hér liefir aðeins verið talað um
kgl. leikliúsið. En af öðrum leikliús-
um kom Casino fyrst, 1847, en það
er nú ekki lengur til. Folketeatret
var stofnað 1857 og Dagmarleikliús-
ið 1883.
ENDIR.
Það er talið víst að barnsfæðingar
skaði líkama móðurinnar, en liér
varðar það þó mestu að konan fari
vel með sig eftir barnsburðinn.
Barnsfæðing eykur líkamsþunga kon
unnar. Meðan hún gengur með barn-
ið þyngist hún um nálægt 10 kg.
Eftir fæðinguna léttist liún um 6
kg. ef talið er að barnið vegi 3%
kg. en þegar mánuður er liðinn er
hún venjulega 1—1% kg. þyngri cn
liún var áður en hún varð ólétt.