Fálkinn - 03.05.1961, Blaðsíða 31

Gandreið -
Frh. al bls. 17
og notaði öll ráð til þess að auka ríki
sitt. Síra Sigurður Jónsson í Presthólum
lýsir þessu mjög vel í Hugvekjusálm-
um sínum.
í muninn legur lýgi hann(
ljóta hugsun í hjartans rann,
sérhvern lim manns til syndar dró,
sauruga drauma oft tilbjó,
óþreyttur fremur svika starf.
Þó var staður, sem Satan komst ekki
til, en það var ljóshiminninn. En hins
vegar átti hann afdrep, þar sem hann
réði algjörlega ríkjum, en það var inn-
an í jörðinni. Þar hét Helvíti. Þar var
algjörr andstæða þess sem var í ljós-
himninum, því í Helvíti var eilíft myrk-
ur, en þó eldur, þar sem fordæmdir áttu
að brennast og stikna eilíflega, án þess
að eyðast.
Allt hið illa í heiminum var frá Djöfl-
inum. Hann var mjög slyngur við að
fá fólk til að þjóna sér og fremja alls
konar skemmdar og illsku verka. Hann
gat látið púka sína fremja óvenjulega
hluti, kraftaverk, sem að vísu hétu ekki
því nafni, heldur voru nefnd galdrar,
og voru hámark þess, sem verst var. Af
þessari stefnu upphófust galdraofsókn-
ir, sem urðu brátt almennar í öllum
löndum siðaskiptanna. Djöfullinn og
árar hans gengu ljósum loga um jörð-
ina, og fólkið fylltist ótta og amasýki.
Jón biskup Vídalín lýsir valdi Djöfuls-
ins þannig: „Hann hrifsar orðið burt úr
mannanna hjörtum, hann útsendir sína
illsku anda um loftið við hverja Guðs
börn hafa að berjast."
Þessi heimsmynd heittrúarstefnunnar
kemur skýr og hrein fram í ritum lærð-
ustu klerka 17. aldar hér á landi. En
sérstaklega í ritum síra Jóns Daðason-
ar, Gandreið, og riti síra Páls Björns-
sonar í Selárdal. Einnig kemur hún víða
fram í sálmakveðskap presta og leik-
manna. Jón Guðmundsson lærði var
einnig vel að sér í þessum fræðum, þó
að hann blandi fræði sín mjög. af þjóð-
legum fróðleik. Með galdratrúnni hér á
landi endurlífgaðist trú alþýðu á ýmis-
legt fornt, drauga, álfa, ýmiss konar
vætti og undraverur í vötnum, ám og
jafnvel í sjónum. Einnig á ýmiss konar
hindurvitni, sem fávís alþýða hélt vera
galdur og töfra. Þetta kemur greinilega
fram í ritum 17. aldar manna.
Síra Páll í Selárdal varð mikill áróð-
ursmaður um galdraofsóknir á Vest-
fjörðum, og varð talsvert ágengt. Síra
Jón í Arnarbæli gerði einnig tilraunir
til að koma þeim á í sókn sinni, sem
bráðlega verður vikið að.
5.
Síra Jón í Arnarbæli hefur víða leit-
að fanga til bókar sinnar, Gandreiðar.
Hann byggir mjög á erlendum ritum.
Líklegt er, að hann hafi átt talsvert af
bókum. En jafnframt hefur hann feng-
ið lánaðar bækur. Árið 1664 fékk hann
lánað rit í tveim bindum hjá Brynjólfi
biskupi Sveinssyni í Skálholti. Metur
biskup ritið á 16 ríkisdali. Bendir það
til, að biskupi hafi þótt vissara, að fá
samþykkt prests fyrr verði bóka fyrir
fram, og hefur eflaust stafað af því, að
Arnarbælisprestur hefur verið búinn
að fá bækur áður að láni hjá biskupi og
verið seinn til skila þeim, því að jafn-
framt tekur síra Halldór Daðason í
Hruna, hálfbróðir síra Jóns, ábyrgð á
að þeim sé skilað fyrir næsta vor.
Margt er furðulegt og smekklaust í
Gandreið síra Jóns Daðasonar. Tek ég
hér nokkur sýnishorn til fróðleiks og
skemmtunar. Eru þau áður prentuð í
Landfræðisögu Þorvaldar Thoroddsen.
Um ísland segir síra Jón:
„ísland reiknast liggja og lafa á norð-
anverðum vesturhölluðum jarðarhnetti
í 7. climate og 14. paralelo, 80 mílur í
norðvestur frá Færeyjum, 160 mílur frá
Danmörku og sé sunnanvert í latitutine
af æquatore undir 64 Vi grandus. Það
þykir líklegast að sé uppflostnað úr sjó
af jarðeldi og er haldið 60 mílur að
lengd, en 30 mílur að breidd, næsta svo
stórt sem írland. Gemma Frisíus annál-
ar fslands undur, jökla, jarðelda, gjós-
andi hveri, ölkeldur, hafís, auðnir og ó-
byggðir, þar með banvænna brunna og
brennisteins nægtir, hrósar þá lands-
mönnum fyrir hörpuslátt, en doctor
Wormius prísar incolas mest fyrir rit,
rúnavit og históríuhyggindi. Abraham
Ortelius reiknar á íslandi tvo biskup-
stóla, 8 klaustur, 329 kirkjur, og lands-
menn hafi fjöll fyrir staði, vatnsbrunna
fyrir sælgæti, prísandi þó það þar tal-
ist og prentist en gamal cimbriska, góða
gotiska, máske eitt það elzta tungumál
frá Babel, eftir meining meistarans Jo-
hannis Goropii Becani, er í öndverðu
kallaðist alemanice lingva, sem Óðinn
með ásum úr Asía innfærði í Europam."
„ísland písla tveir mótstæðir ósigr-
andi óvinir, eldur og ís, með sjóðheitt og
sárkalt, og eru i veru aur og afstreymi
allra byggða landa, mestallt óbyggðir
og eyðisandar, graslaus fjöll og gagn-
lausir jöklar, blásnir mosar og bruna-
hraun, uppsprungin af ógnarlegum jarð-
eldi, nema lítið byggðarlag með sjósíð-
unni, hafandi hvorki rannsakanlega
mineralia né metalla fullkomlega, nema
aðeins soraðar species, nokkra semimet-
alla, enva eðalsteina utan uppflosnaða
aschites, fáar perlutegundir, hvorki
mynt né múr, engin steinkol, engan
colur með fullum farfa, engvar eikur
né epli, enva stórskóga, nema ramm-
bogið birki og nokkrar hríslur af víðir,
reynivið og einir, engin blómstur eða
náttúruieg aldini nema ber og lauk,
engvar plöntur nema angelica og rapa,
hvorki korn né vín, hör né lín, nema
lítið melabygg, engin villudýr fyrir ut-
an búfénaðinn, naut, sauði, geitfé og
hesta, nema mús og kött, rakka og ref,
fátt kyn landfugla nema sumarfugla,
lunda og æður til gagnsmuna, langvíu,
svartbak og máfa.“
„Þeir spönsku og þýzku compassar
hlýða ekki þessu lofti á slíku hallendi
jarðríkiss, hvar fyrir orsakast röng dag-
mörk .. . sum vötn eru góð og heilsu-
samleg, sum vond, sum eru heiðin her-
bergi nikra, vatnsdrauga og illra anda,
nokkur bölvuð og gagnslaus, einungis
hús hornsíla, hrökkála, orma og eitraðra
öfugugga, sum eru banvæn af brenni-
steini í hvörjum ætir fiskar deyja, og
þykir líkast margt misjafnt muni ei
síður innvortis en útvortis í jörðinni
tímgvast og til vera. Af slíkum rökum
glascerast jörðin af ofurhita kringum
brunnvötn undirdjúpsins, og gjörir
þeim þröngvan útgang og andarteppu,
hvar af orsakast gjósandi hverir, sam-
anrunnir sandsteinar og marglitur leir
og móar, sem tekst og tíðkast breyti-
lega.“ „Blómsturin prísast helzt og bezt,
sem hæst vaxa í háfjöllum og sólin
skrælir og loftið kælir, veðurin mest
hrekja og skekja, og takist í hreinviðri
á nætur fyrir sólaruppkomu með fullu
tungli, meinar Paracelsus." Meðal dýra
telur hann: „býflugu, dreka, grashoppu
og flæðarmús." Um farfugla segir síra
Jón: „Sumir fuglar flýja í önnur lönd,
æðurin, lundinn og tjaldurinn í Bar-
bariam, margæs, grágæs, helsingjar i
England og Frankaríki, spóinn, jarðrek-
an, stelkurinn og lóan í Orkneyjar,
svalan í sjóinn, andarfuglar í vötnin.“
Um örnina segir hann: „Örnin kölluð
fuglakongur og keisaramerki, það er
haldið að hún verði 100 ára og kasti
ellibelgnum, sé frí fyrir öllum elding-
um og reiðarslögum, beri lausnarstein
í hreiður sitt nær hún vill egg eiga,
fljúgi fugla hæst og sjái skarpast, prófi
sína unga að sjá í sólina, hún skal for-
spá fyrir að vita hrævonir verða (Matt.
24) og er mjög heilnæm til lækninga,
af henni eru margar líkingar dregnar
í heilagri ritningu (Exod. 19). Jehóva
ber ísrael á amarvængjum (Deut. 32).
Örnin ber á sínum vængjum sína unga.
Það er víst, örnin sem aðrir fuglar
fellir fjaðrir, krabbinn skáhr, slangan
húðir, dýrin hárin, þó yngist engin
skepna upp aftur eða kastar ellibelgn-
um og þó örnin allra sízt.“ Meðal fiska
telur síra Jón öll sjódýr t. d. öðu,
krabba, brimbút, ígul, seli, miðgarðs-
orm o. fl.
Þessi sýnishorn læt ég nægja úr
Gandreið. Þau sýna vel hugsunarhátt
og lærdóm lærðra manna hér á landi á
17. öld, hjátrú og hindurvitni og dæma
fáa rýrð og dómgreindarleysi. Þegar
bókhnísið fólk komst í slík rit og hafði
allt, sem þar var fyrir satt og fékk aðra
á sitt mál, var eðlilegt að uppskeran
yrði harla einkennileg, að því verður
betur vikið síðar. Framhald.
f'á'lkinn 31