Iðnneminn - 01.09.1949, Blaðsíða 26

réttindin, hvort þau skyldu vera
áfram i einkaeign eða hvort
gera skyldi þau almenningseign
að einhverju eða öllu leyti. Ann-
ar liður var um það, hvort ís-
lenzka þjóðin þyldi það félags-
lega að fá inn í landið á skömm-
um tíma mikið starfandi er-
lent fjármagn, er byggja myndi
iðjuver með þúsundum eða jafn
vel tugþúsundum íbúa, er sumt
væru erlendir menn, en aðrir
væru teknir til starfa frá inn-
lendum atvinnuvegum. Hin
þjóðlegu sjónarmið voru heldur
í meirihluta á Alþingi og ber
afgreiðsla þessara mála þess
greinilega vott.
Fossanefndin starfaði milli
þinga og vann mikið starf. Kom
hún fram með lagafrumvörp og
ítarlegar greinargerðir, sem allar
eru hinar merkilegustu Jón Þor-
láksson, er var hvatamaður að
stofnun Iðnskólans og fyrsti
skólastjóri hans, var einn nefnd-
armanna. Hann tókst á hendur
að áætla vatnsafl alls landsins
og skilaði um það greinargóðri
skýrslu. Um aldamótin, þegar
fyrst var rætt um beizlun foss-
anna voru hugmyndir manna
um vatnsaflið mjög á reiki. Þess
má geta t. d., að franskur ferða-
maður, er hér var, kom m. a. að
Dettifossi og hefir sjálfsagt orð-
ið hrifinn af. Hann lét þau orð
falla, og mig minnir að það sé
haft eftir honum í tímaritinu
Eimreiðin, frá þeim tíma, að í
Dettifossi væri milljónir ef ekki
milljarðar hestafla- Jón Þorláks
son áætlaði allt vatnsaflið í
landinu 4 millj. hestafla, eða um
2,5 millj. kw. á notkunarstöð-
um, er svarar til 10 miljarða kw-
stunda árlegrar orkuvinnslu.
Þótt þessi tala, 4 millj. hestöfl,
væri byggð mest megnis á út-
reikningum út frá tiltölulega fá-
um mælingum, er þó ekki komið
lengra enn í dag, en svo, að þessi
tala stendur óhögguð. Mælingar
eru enn of fáar til að breyta
þurfi tölunni eða segja nákvæm-
ar til um vatnsafl íslands.
Fossanefndin sat að starfi
fram til árs 1919. Þá var fyrri
heimsstyrjöldin um garð geng-
in og félögin, sem sótt höfðu
um sérleyfi til virkjunar, orðin
afhuga framkvæmdum, að
minnsta kosti fyrst um sinn.
En upp úr starfi nefndarinnar
komu þó ýms lög, svo sem lög
um rannsókn ríkisins á Sogi
1921, vatnalög 1923, sérleyfis-
lög 1925 og lög um raforkuvirki
1926, er komu m. a. í stað raf-
magnslaganna frá 1915. Má
telja, að starf fossanefndarinn-
ar hafi verið áhrifamikið á lög-
gjöfina.
Rafveitumál Reykjavíkur
höfðu oft verið til umræðu á
fyrsta tugi þessarar aldar. Var
þá rætt um, hvort ekki væri
betra að setja upp gasstöð til
suðu, en hafa rafstöð aðeins til
ljósa. Enduðu þær umræður þá
með því, að byggð var hér gas-
stöð, er tck til starfa 1910 og
enn starfar, en rafveitan frest-
aðist um sinn. Var gasstöðin í
fyrstu bæði til ljósa og suðu,
og nokkrir gashreyflar voru
einnig teknir í notkun. Umræð-
ur um rafveituna urðu aftur
háværar 1916 og næstu árin.
1917, þegar íslandsfélagið hafði
sótt um sérleyfi til virkjunar,
festi Reykjavíkurbær kaup á
vatnsréttindum Bíldfells í Sogi,
þeim, er ekki höfðu áður verið
seld eða leigð félaginu. Voru
kaupin einkum gerð í því skyni
að Reykjavík gæti tryggt sér
raforku frá væntanlegri stór-
virkjun- Það drógst því að
Reykjavík tæki ákvörðun um
eigin framkvæmdir. — Norskt
verkfræðingafélag hafði verið
fengið til að mæla fyrir virkjun
í Elliðaánum 1916 og skilaði á-
liti 1917 um 5000 hestafla virkj-
un þar. Jafnframt skilaði það
áliti um virkjun í Sogi handa
Reykjavík og komst að þeirri
niðurstöðu, að virkjun þar, upp
á ein 8000 hestöfl, væri bænum
ofviða fjárhagslega. Þá var í-
búafjöldinn 14000 manns (mið-
að við 1915). Virkjun í Elliða-
ánum eftir hinni norsku tillögu
þótti einnig ofviða. Voru því
fengnir til íslenzkir verkfræð-
ingar, þeir Guðm. Hlíðdal og
Jón Þorláksson, að draga úr
kostnaði við hana og var að
lokum ákveðið 1919 að virkja
samkvæmt hinni íslenzku til-
lögu upp á 1000 hestöfl. í með-
förunum stækkaði stöðin upp í
1500 hestöfl og tók til starfa
1921. Aðalvélgæzlumaður henn-
ar varð Ágúst Guðmundsson, er
verið hafði stöðvarstjóri í
Nathan & Olsen stöðinni, og
einn með fyrstu raflagninga-
mönnum á þeim tíma. Einn
uppsetningarmanna frá norska
firmanu var Jóhann Rönning,
löggiltur rafvirkjameistari. Þá
lögðust niður allar mótorstöðv-
ar í bænum. Hin stærsta þeirra
20
IÐNNEMINN