Fréttablaðið - 17.10.2009, Blaðsíða 30

30 17. október 2009 LAUGARDAGUR
Þ
að er kassi á gólfinu í
skrifstofunni í Árna-
garði, fullur af bókum
og búið að líma fyrir.
Gunnar er að undir-
búa brottför. „Ég fékk leyfi til að
vera hér fram að mánaðamótum.
Mér áskotnuðust þessir kassar og
ákvað að byrja hægt og rólega og
fara alltaf með einn kassa heim á
dag. Þetta verða eflaust talsverð
viðbrigði fyrir mig. Ég keypti
mér til dæmis ljósritunarkort í
gær. Það held ég að ég hafi aldrei
gert áður,“ segir hann og brosir.
Spurður hvað standi upp úr
þegar hann lítur yfir starfsferil-
inn hugsar Gunnar sig um áður
en hann svarar. „Námsbókagerð-
in. Mér finnst hún vera mitt verk;
þar sem ég gerði eitthvað sem
var óvenjulegt að háskólakenn-
ari gerði, mér fannst mér láta vel
að gera og þótti alltaf skemmti-
legt. Ég man þegar ég var að
skrifa fyrstu bækurnar fyrir
barnaskóla að á morgnana þegar
ég var á leiðinni til vinnu fann
ég einkennilegt sambland af til-
hlökkun og kvíða. Þetta er erfið-
ara en fræðiritagerð. Maður verð-
ur að vanda sig svo mikið að tjá
sig skýrt og troða efninu aldrei
inn í formið heldur leyfa því að
njóta sín.“
Að varðveita menningararfinn
Tvær stefnur voru ríkjandi í
kennslubókum um sögu þegar
Gunnar hóf ritun þeirra: þjóð-
ernisleg Íslandssaga Jónasar frá
Hriflu og samfélagsfræðilínan
svokallaða, sem ætlaði að gefa
upp á bátinn að kenna samfellda
Íslandssögu frá byrjun og velja
í staðinn ákveðin þemu. „Þegar
ég byrjaði að skrifa fyrir börn
var ég sannfærður um að sam-
félagslínan yrði ofan á. Ég byrj-
aði að skrifa mínar bækur sem
bráðbirgðaefni. Mér fannst þeir í
samfélagshópnum vinna of hægt,
það gekk of illa að endurnýja efni,
þannig að ég ákvað að prófa að
punda þessu út. Síðan tók Náms-
gagnastofnun vel við þessu og það
varð framhald á.“
Gunnar segist hafa reynt að
hafa það að leiðarljósi í sínum
skrifum að varðveita menning-
ararf og viðhalda venjubundinni
Íslandssöguþekkingu.
„Ég var umfram allt að skrifa
frásagnir og reyndi að gera þær
aðgengilegri og meira aðlað-
andi en bækurnar sem voru í
notkun. Mér fannst ég vera að
bjarga Íslandssögunni; að það
væri hætta á því að hún myndi
þurrkast út, ekki út af bókum
Jónasar frá Hriflu, heldur yngri
bókum sem voru daufar stæling-
ar á Íslandssögu Jónasar. Kennari
sagði mér að þær væru svo óvin-
sælar að stúlkurnar hefðu ekki
tekið á þeim nema með vettling-
um. Ég hugsaði mér þetta því sem
björgunarstarf. Svo fór þetta að
verða skemmtilegt viðfangsefni
og í þriðja lagi kom í ljós að þetta
var ágæt tekjulind og bjargaði
mér í gegnum níunda áratuginn
þegar laun háskólakennara voru
allra verst.“
Sumum hefur þótt Gunnar
jafnvel helst til fyrirferðarmik-
ill í námsbókaritun fyrir börn;
að söguskoðun heilu kynslóðanna
væri meira eða minna mótuð af
einum manni. Gunnar gerir lítið
úr því. „Ég held að það sé ofmetið
að hversu miklu leyti söguskoðun
er stýrt af skólunum. Í öðru lagi
finn ég enga eindregna söguskoð-
un í mínum bókum. Ég held ég
hafi því stýrt litlu.“
Lífseig söguskoðun sjálfstæðis-
baráttunnar
Gunnar kveðst eiga erfitt með að
meta hvort einhver ein tiltekin
söguskoðun sé ráðandi á Íslandi. Í
stjórnmálaumræðu dagsins í dag
sé þó furðu mikið eftir af sögu-
skoðun sjálfstæðisbaráttunnar.
„Allar söguskoðanir eru mikil
einföldun og ég efast um að þessi
einfalda söguskoðun sjálfstæðis-
baráttunnar komi til með að lifa
alla tíð. En hún er lífseig og það
kemur stundum fyrir að manni
ofbýður umræðan eins og hún er
sett fram með skírskotun í sög-
una. Í fyrravetur og vor var til
dæmis mikið rætt um breytingar
á stjórnkerfinu. Íslendingar hafa
reyndar oftrú á skipulagsbreyt-
ingum. Oft er samt eins og fólk
hafi litla stjórnskipunarsögu á
valdi sínu. Fyrir vikið missa hug-
myndirnar marks, sem er vissu-
lega sorglegt.
Ég held að það væri til mikilla
bóta ef fólk hefði meiri vitund um
söguna, til dæmis hvernig ríkis-
valdinu er ætlað að vinna, og
gerði kröfur til stjórnmálamanna
í betra samræmi við það. Ég hef
lagt áherslu á það í skrifum fyrir
almenning að segja þessa sjálf-
stæðisbaráttusögu, eða þjóð-
ríkismyndunarsögu, þannig að
hún hjálpi fólki að skilja hvern-
ig ríkisvaldið er sett saman, en
af umræðunni að dæma get ég
ekki séð að það hafi borið mikinn
árangur.“
Lét betur að skrifa sögu en lesa
Upphaflega ætlaði Gunnar sér
ekki að verða sagnfræðingur,
heldur stefndi á að læra bók-
menntir. „Þetta var dálítið flók-
ið. Ég fór í íslensk fræði, byrjaði
raunar í sálfræði en gafst upp á
henni fljótlega. Í íslenskum fræð-
um var um þrennt að velja: að
verða málfræðingur, bókmennta-
fræðingur eða sagnfræðingur.
Mér datt ekki í hug annað en að
ég færi í bókmenntir, fór gagn-
gert í íslensk fræði til að nema
þær. Svo fannst mér vera meira
framboð af upprennandi bók-
menntafræðingum, það virtist
vera meira tómarúm í sagnfræð-
inni einmitt um það leyti sem ég
var að ákveða hvar ég sérhæfði
mig. Mér hafði aldrei þótt sér-
staklega skemmtilegt að læra
sögu í skóla, ég var enginn sögu-
hestur sem kunni allt; ég lærði
kennslubækurnar fyrir próf en
það vakti svo sem engan áhuga.
En þegar ég fór að skrifa ritgerð-
ir í háskólanáminu uppgötvaði ég
að það var miklu skemmtilegra að
skrifa sögu en lesa hana; að skapa
sögu átti betur við mig.“
Í skrifum Gunnars er Íslands-
sagan öll oftar en ekki undir.
Spurður hvort hann haldi upp á
eitthvert tímabil frekar en annað
segir hann svo vera.
„Ég byrjaði sem 19. aldar
fræðingur, rannsakaði stjórn-
málasögu 19. aldar og hef aldrei
yfirgefið það svið alveg. En svo
rak mig einhvern veginn aftur
til miðalda. Þegar ég byrjaði að
kenna uppi í Háskóla vantaði ein-
hvern til að kenna þetta tímabil.
Ég tók það að mér og fór í kjöl-
farið að kynna mér það betur. Og
já, ég verð að segja að mér finnst
þetta skemmtilegasta tímabilið;
hámiðaldasaga, þjóðveldisaldar-
saga, Sturlungaöld, þetta höfðar
mest til mín.“
Óslökkvandi áhugi
Eftir tæplega fjörutíu ára feril í
sagnfræði segir Gunnar áhugann
síst fara minnkandi. „Mig langar
til að gera svo miklu meira en ég
kemst yfir. Nú er ég að skrifa fjöl-
binda handbók um íslenska mið-
aldasögu. Inngangsbindið kom út
2007 og nú er eitt bindi í próförk.
Þetta byrjaði á því að ég ætlaði
að skrifa akademíska námsbók
fyrir nemendur í grunnnámi í
sagnfræði.
En þetta vatt upp á sig og óx
upp fyrir að vera heppilegt fyrir
nemendur. Þá sneri ég þessu úr
námsbók yfir í handbók. Þær
kalla hins vegar á miklu meira
efni en námsbækur, bara stækka
og stækka. Ég er líka vanur að
segja að ég ætla ekkert endilega
að ljúka því verki, ég get alveg
dáið frá því.“
Til varnar þjóðmenningunni
Spurður hvort Íslandssagan hafi
breyst í hans huga með árunum,
hvort hann líti fortíðina öðrum
augum nú en þegar hann var
yngri, segir hann svo ekki vera.
„Ekki verulega að minnsta kosti.
Þegar á líður held ég að ég hafi
gerst meiri varnarmaður fyrir
þjóðmenninguna.
Sænski sagnfræðingurinn Har-
ald Gustafsson skrifaði í ritdómi
um bók eftir mig að hún ein-
kenndist af því sem hann kallaði
nýþjóðrækni, sem viðurkenndi
gagnrýnina á gömlu þjóðræknina
þeirra Jóns Aðils og Jónasar frá
Hriflu, en kæmist svo að þeirri
niðurstöðu að hún væri ekki svo
fjarri sannleikanum.
Þetta helgast líklega af því að
það er komið fram á vettvanginn
svo margt fólk sem er tilbúið til
og upptekið af því að gagnrýna
gömlu þjóðernissinnuðu söguna.
Ég tók líka eftir því að hjá síð-
ustu árgöngunum sem ég kenndi
19. og 20. aldar sögu var afskap-
lega áberandi að nemendur komu
úr framhaldsskólunum með þá
skoðun að tilvera Íslendinga hefði
lengst verið mjög aumingjaleg og
það væri einhvern veginn óviðeig-
andi að segja annað.
Mér hefur því fundist það
standa upp á mig að verja, ja, ekki
þessa þjóðernissinnuðu sögu sem
var skrifuð, heldur þjóðmenning-
una sem slíka og segja: Fólk var
að gera merkilega hluti. Öll sam-
félög eiga einhverja merkilega
sögu, hugsa ég, og þau eiga að
leitast við að segja umheiminum
hana með heilbrigðu stolti.“
Til bjargar Íslandssögunni
Gunnar Karlsson, prófessor í sagnfræði, lét af störfum á dögunum eftir rúmlega þrjátíu ár hjá Háskóla Íslands. Hann er einn
áhrifamesti fræðimaður á sínu sviði á Íslandi og atkvæðamikill námsbókahöfundur. Í samtali við Bergstein Sigurðsson stiklar Gunn-
ar á stóru í starfi sínu og ræðir gildi þess að þekkja söguna á örlagaríkum tímum og hvernig hann reyndi að bjarga Íslandssögunni.
GUNNAR KARLSSON „Ég var umfram allt að skrifa frásagnir og reyndi að gera þær aðgengilegri og meira aðlaðandi en bækurnar
sem voru í notkun. Mér fannst ég vera að bjarga Íslandssögunni.“ FRÉTTABLAÐIÐ/ GVA
Ég held að
það væri
til mikilla
bóta ef fólk hefði
meiri vitund um
söguna, til dæmis
hvernig ríkisvaldinu
er ætlað að vinna,
og gerði kröfur til
stjórnmálamanna í
betra samræmi við
það.