Vikan - 10.03.1966, Blaðsíða 18

Páll V. G. Kolka, læknfr:
Hans Sclye, prófessor við háskólann í
Montrcal grundvallaði kenningar um
Stress og varð heimsfrægur fyrir.
Það er aiveg verið að loka bankan-
um og maðurinn þýtur upp tröppum-
ar á siðasta augnabliki. Hann hefur
ef til vill þurft að leita tímunum sam-
an að bílastæði í miðborginnl, og víx-
illinn á síðasta degi. Það álag, sem
maðurinn verður fyrir undir þcssum
kringumstæðum, er nefnt strcss, og
þeir eru margir scm verða iUilega
fyrir barðinu á stressinu nú á dög-
um. Eitt af því scm veldur ónauð-
synlegu stressi, er það, þegar stofn-
anir eins og bankarnir loka aUir á
sama tíma.
Á allra síðustu áratugum hefur
orðið til nýtt hugtak innan læknis-
fræði og lífeðlisfræði, táknað með
enska orðinu „stress". Ef þið flettið
enskri orðabók, munið þið sjá orð-
ið „stress" þýtt á næsta mismunandi
hátt, svo sem tog — sbr. reiptog
— að eitthvað sé þanið eða teygt.
En það getur líka þýtt hið gagn-
stæða, sem sé þrýsting, að þjapp-
að sé saman eða þjarmað að. Það
getur og náð yfir allt þetta í senn
og þá í merkingunni þolraun. Sá
maður, sem hefur innleitt þetta orð
í hugtakafræði læknavísindanna,
próf. Hans Selye, viðhefur það nán-
ast í þeim skilningi. [ fyrstu notaði
hann það aðallega yfir það slit, sem
líkaminn — eða einstök líffæri hans
— verður fyrir í önnum og um-
stangi lifsins, en nú öllu fremur
sem samheiti yfir öll viðbrögð
mannsins gegn umhverfi hans.
„Stress" verður því ástand Ifkam-
ans í vörn og sókn lífsbaráttunnar
gagnvart enhverjum „stressor" eða
utanaðkomandi afli, sem leitast við
að raska „homeostasis" eða til-
hneigingu líkamans til Ifffræðilegs
stöðugleika í umsvifum ytri áhrifa.
Þetta hugtak er að nokkru komið
inn f meðvitund almennings, en þá
oftast frekar á andlegu eða geð-
rænu sviði, og skilja flestir það þá
sem sálarlegt ástand, þar sem hrikt-
ir í rá og reiða sálarfleysins, svo
að það fer halt á hlið, eins og f
samlíkingu Bólu-Hjálmars. Dr. Selye
notar orðið „stress" að vísu einn-
ig í þessum skilningi, en þareð
niðurstöður hans eru studdar afar-
vfðtækum tilraunum á dýrum, eink-
um rottum, þá gefur að skilja, að
,,stress"-hugtak hans er einkum
bundið við sýnileg og sannanleg
viðbrögð líkamans, enda þótt hann
dragi af þeim ýmsar ályktanir, sem
eru sálarlegs eða jafnvel heim-
spekilegs eðlis.
Orðið „stress" táknar þvf hjá dr.
Selye ástand og viðbrögð lifandi
veru f hverri þeirri þolraun, and-
legri og Ifkamlegri, sem mætir henni
á lífsins leið. Yfir þetta hugtak nær
ekkert orð fslenzkrar tungu til fulls
og mun ég því nota orðið stress,
sem vel getur samræmzt beyging-
arreglum málsins, enda er það kom-
ið inn f flest önnur tungumál sem
alþjóðlegt heiti, svo að Þjóðverjar
segja der Stress, Frakkar le stress,
ítalir lo stress, Spánverjar el stress,
Portúgalar o stress, en á íslenzku
verður það hvorugkyns — stressið
— og beygist þá eins og fress eða
ess í merkingunni reiðskjóti.
Stress er í raun og veru hvert
það átak, sem maður gerir til að
aðhæfa sig breytingum umhverfis-
ins og hefur að því leyti jákvæða
þýðingu til vaxtar og þroska. En
það getur Kka orðið manni um
megn, valdið sjúkdómum eða
dauða, og alltaf veldur það ein-
hverju sliti á líkamanum eða ein-
stökum líffærum hans. Það er eitt
af höfuðatriðunum í stress-kenningu
dr. Selye, að hver maður fæðist
með afskammtaðan forða lífsorku,
andlegrar og líkamlegrar, og er
hann næsta mismunandi. Sumir
taka í arf frá foreldrum sínum við
æxlunina mikið veganesti andlegr-
ar og líkamlegrar heilsu, aðrir eru
bjargálna, en enn aðrir eru getnir
öreiga, þvf að líf einstaklingsins
hefst við samruna sáðfruma og
eggs, en ekki fyrst við fæðinguna.
Hvert átak okkar í Iffinu eyðir
nokkru af þessum orkuforða og ell-
in er merki þess, að hann sé að
ganga til þurrðar. Dr. Selye heldur
þvf fram, að þessi meðfæddi
skammtur verði að endast út alla
ævina, því að á lífsleiðinni fáist
engin aukning hans né endurnýj-
un. Þetta finnst mér vera hæpnasta
atriðið í kenningu hans, þvf að
sumir menn virðast geta hlaðizt
andlegri orku, sem verkar á líkam-
lega heilsu þeirra og þrek, en skv.
kenningu dr. Selye verður lífið eins-
konar eyðimerkurganga, þar sem
allt er undir veganestinu komið,
af því að enga lind eða áningar-
blett sé þar að finna. Þetta skiptir
þó ekki meginmál fyrir niðurstöð-
ur hans að öðru leyti, en þær eru
að miklu leyti fengnar með tilraun-
um á dýrum og getur þetta átt við
þau, þótt maðurinn búi yfir þeim
mætti að geta með töfrasprota and-
ans slegið vatn úr hörðum kletti
og dettur manni Albert Schweitser
f hug f því sambandi. Við getum
reynt að spara nestið með því að
forðast allar þolraunir og lifað á
þann hátt tilbreytingarlausu Iffi
nirfilsins, eða eytt því eins og höfð-
ingjum sæmir og hugsað meira um
afrek en árafjölda.
Allt líf er að miklu leyti aðhæfing
við síbreytilegar ytri aðstæður.
Heilsa og hamingja er undir því
komin, að þessi aðhæfing takist á
sómasamlegan hátt, mistök í þessu
efni valda sjúkdómum og vansæld
eða dauða. Saga framþróunarinn-
ar frá einfrumungi til viti borins
manns er hið dásamlega ævintýri
um það, hvernig lífverum tókst að
þroska með sér hæfileika til aðhæf-
ingar við sfbreytileg ytri skilyrði og
sigrast á þeim, en maðurinn er að-
lögunarhæfasta skepna jarðar. Oll
þau átök, sem slík viðureign við
umhverfið hefur í för með sér,
heimfærir dr. Selye undir hugtak-
ið stress. Hermaður, sem særist f
orustu — sjúklingur, sem tekið hef-
ur næman sjúkdóm, — móðir, sem
hefur áhyggjur af veiku barni sínu,
— maður, sem veðjar á hest í kapp-
reiðum — hesturinn sjálfur og knap-
inn — öll verða þau að þola stress,
sem eyðir nokkru af meðfæddum
orkuforða þeirra, mismunandi miklu
eftir þvf, hvernig þeim tekst að að-
hæfa sig þeim kröfum, sem þetta
gerir til þeirra, og eyddur forði
verður ekki endurnýjaður, segir dr.
Selye.
Það er gömul og ný reynsla, að
aðgerðarleysi út af fyrr sig er ekki
hollt — með æfingu og hæfilegri
þjálfun verða flestar aðhæfingar-
aðgerðir auðveldari og áreynslu-
minni. Kraftar endast betur, ef á-
reynslunni er skipt með hæfilegum
hvfldum, og þekkjum við það t.d.
er við berum þunga byrði f hönd-
unum, að þreyfan verður minni, ef
oft er skipt um hönd. Hvfld getur
þannig einnig verið fólgin f tilbreyt-
ingu — í þvf að skipta öðru hvoru
um viðfangsefni. Hvfld er ekki sama
sem aðgerðaleysi, því að á atorku-
manninn verkar aðgerðarleysið
sjálft sem stress. Athafnamaður,
sem verður að láta af störfum fyr-
ir aldurs sakir og finnur sér ekki
nýtt viðfangsefni, hrörnar andlega
og líkamlega fyrr en hinn, sem
finnur nýtt starf eða verkefni viC
sitt hæfi. Þetta er mjög þýðingar-
Jg VIKAN 10. tbl.