Vikan - 30.04.1987, Blaðsíða 28

Kröfugangan 1. mai 1923. Fremst á myndinni má sjá Ólaf Friðriksson, fyrsta ritstjóra Alþýðublaðsins.
1. mai 1923
„í dag starfa allir alþýðumenn um allan heim,
en - ekki hörðum höndum, heldur með hug og
hjarta, og smíða, - ekki verkfæri og vélar, heldur
andleg sverð í sannleiks og frelsisins þjónustu-
gerð.“ (Alþýðublaðið 1. maí 1923.)
Árin milli stríða eru ár breytinga i íslensku
þjóðlífi. Erlend áhrif berast hingað í auknum
mæli og útlendar kennisetningar, stjórnmála- og
hagsveiflur fara að setja svip sinn á íslenska sögu.
Hér verða á stuttum tíma miklar búsetubreyting-
ar með öllu því raski sem þeim fylgir og um
1920 er meira en helmingur Islendinga búandi í
bæjum og stundar þá atvinnuvegi sem bæjarsam-
félagi eru eiginlegir.
Fjölgun íbúa bæja hafði húsnæðisskort í för
með sér, þeir efnaminni urðu að láta sér nægja
þröngt og lélegt húsnæði. Atvinna var oft á tíðum
stopul. Laun voru lág og húsaleiga há. Allur
viðurgjörningur var af skornum skammti, sem
orsakaði svo aftur lélega heilsu og ekki bætti úr
skák ónóg heilbrigðisþjónusta og langur vinnu-
dagur.
Alþýðusamband íslands skipulagði fyrstu
fyrsta maí gönguna hér á landi. Um klukkan 13
þann 1. maí 1923 safnaðist hópur manna saman
við Báruhúsið og gekk fylktu liði um götur bæj-
arins undir rauðum fánum og kröfuspjöldum.
Lúðrasveit Reykjavíkur gekk í broddi fylkingar
og göngumenn báru tuttugu og átta hvít spjöld
með ýmiss konar áletrunum. Mátti þar lesa eftir-
farandi kröfur og áletranir: Vinnan ein skapar
auðinn. Átta tíma vinna, átta tíma hvíld, átta
tíma svefn. Atvinnubætur gegn atvinnuleysi.
Fullnægjandi alþýðutryggingar. Engan skatt á
þurftarlaun. Enga tolla á nauðsynjavörur. Engar
kjallarakompur! Mannabústaði! Ófæra menn úr
embættum. Niður með vínsalana.
Þegar verkamennirnir höfðu gengið um götur
bæjarins staðnæmdust þeir við lóð Alþýðuhúss-
ins fyrirhugaða við Hverfisgötu og hófust þar
ræðuhöld. Ræðu dagsins flutti Hallgrímur Jóns-
son skólastjóri. Sagði hann meðal annars: „Það
er göfugra og sjálfsagðara að styðja að því, að
hver maður hafi vinnu, fæði, húsaskjól, hæfilega
hvíld og andlegt uppeldi, heldur en að hneppa
einstaklinginn í nokkurs konar þrældóm." Aðrir
sem tóku til máls voru Héðinn Valdimarsson
bæjarfulltrúi, Ólafur Friðriksson ritstjóri, Einar
Jóhannsson búfræðingur og Felix Guðmunds-
son.
Dagana eftir má lesa í dagblöðunum fréttir af
göngunni. í Alþýðublaðinu þriðja maí segir:
„Ekki mun ofmælt, þótt sagt sé, að í kröfu-
göngunni hafi tekið þátt um eða yfir fimm
hundruð manns, þótt ekki séu talin með börn
og fólk, sem fram með gekk fyrir forvitnissakir
og álitið er, að ekki færri en þrjú til fjögur þús-
und manns hafi safnast til að hlusta á ræðurnar
að börnum frátöldum."
Ekki ber fréttum saman um hversu margir
hafi farið í gönguna og munar þar allmiklu á.
Tölurnar spanna allt frá fimmtíu til fimm hundr-
uð manns eftir því hver segir söguna. Morgun-
blaðið birtir fréttir af göngunni annan og þriðja
maí þetta sama ár. Það ræðst harkalega að
göngumönnum og reynir eftir föngum að gera
sem minnst úr öllu saman. Segir Morgunblaðið
að furðanlega hafi mönnum þótt gangan fá-
menn. „Voru þar á að giska 40-50 fullorðnir
menn og konur, en hitt smábörn sem lofað hafði
verið með til skemmtunar og uppfyllingar." Seg-
ir Morgunblaðið að það sé til sóma verkamönn-
um að þeir létu ekki þvæla sér út í þennan
leikaraskap.
Eitthvað mun fréttaflutningur Morgunblaðsins
hafa farið fyrir brjóstið á fólki því þann þriðja
maí má lesa í Morgunblaðinu að fólk telji að
göngumenn hafi verið einhvers staðar á milli tvö
og fimm hundruð en börnin hafi verið íjölmenn-
ust í göngunni, nokkuð hafi verið þar af kven-
fólki en svo fátt af fullorðnum verkfærum
mönnum að vakið hafi almenna eftirtekt. Gang-
an hafi vakið glens og gaman á götum eins og
vera bar en enga fjandsamlega árekstra.
Það er auðvelt að lesa hæðnina sem liggur að
baki þessum orðum.
Alþýðublaðið segir hins vegar: „Mest af þeim
mannfjölda, sem á horfði, en ekki tók þátt í
göngunni, mun í hjarta sínu hafa verið hlynnt
athöfninni...“ En staðreyndin var hins vegar sú
að broddborgarar landsins reyndu eftir föngum
að gera eins lítið og auðið var úr göngumönnum,
enda vildi það brenna við í mörg ár að þeir sem
létu sjá sig í 1. maí göngum væru hafðir að háði
og spotti. Það leiddi til þess að það þurfti kjark
og baráttuvilja til að ganga.
Eigi að síður var þetta stór stund fyrir þá sem
fóru í þessa fyrstu kröfugöngu, það sést best á
þessum orðum úr bréfi sem verkamaður ritaði í
Alþýðublaðið 4. maí 1923. Hann skrifar: „Ég
er einn af þeim verkamönnum sem kom beint
frá vinnunni til að taka þátt í kröfugöngunni,
og hafði ekki tíma til að hafa fataskipti. Kröfu-
göngumerkið mitt skemmdist því svo mikið, að
það er ónýtt. Mig langar að kaupa annað merki,
því ég vil eiga þetta merki til minningar um dag-
inn..
Samantekt: Jóhanna Margrét Einarsdóttir
Mynd: Ljósmyndasafn Islands