Vikan - 09.03.1939, Síða 21

Nr. 10, 1939
VIKAN
21
Nýja Öldin. Framh. af bls. 5.
á alþýðlegri dulspeki um sverðfisk, fugla
úr aldingarðinum Eden og Gethsemane-
jurtir. Þarna var sem sé kominn Skíði
göngumaður, en ekki með grobbið í skjóð-
unni, heldur lítillætið og slatta af vizku
um leynda hluti — stéttvís lýsing á íslenzk-
um förumanni. Síðar var þetta hlutverk
leikið af Eyjólfi Jónssyni frá Herru, mæt-
um leikara, sem hafði sjaldgæfa hæfi-
leika til að lifa sig inn í hlutverkameðferð
meðleikara sinna, og fylgdi hann í einu og
öllu þeirri fyrirmynd, sem Jens B. Waage
hafði gefið. Eins fylgdi Eyjólfur nákvæm-
lega fyrirmynd Andrésar Björnssonar um
meðferð á hlutverki Pumpendahls í gaman-
leiknum Tengdapabbi nokkru síðar.
Og svo kom Galdra-Loftur, maðurinn,
sem hefir beðið tjón á sálu sinni. Hafi sam-
anburðurinn á álfakonginum og Skugga-
Sveini leitt mann til að álykta, að rík
rómantísk æð hafi verið í leikhæfileikum
Jens B. Waage, þá færir meðferð hans á
Galdra-Lofti manni heim sanninn um það,
að hann var engu síður markviss skapgerð-
arleikari á raunhæfa vísu. Hin mjög svo
sundurleita skapgerð Lofts, frá draum-
lyndi unglingsins til forherðingar glæpa-
mannsins, var lifandi í meðferð Jens B.
Waage og það vegna þess, að hann missti
aldrei sjónar af þungamiðju leiksins. Á
dönsku heitir leikritið ,,Önsket“, og það er
einmitt óskin, viljinn að ráða sínum forlög-'
um sjálfur, sem er þungamiðjan. Vitfirr-
ing Lofts verður fyrst tragísk þegar manni >
skilst, að þessi vilji er fyrirhugaður af æðri
máttarvöldum, og þá verður Loftur brjóst-
umkennanlegur í vitfirringu sinni, eins og
vanmáttugur ánamaðkur, sem er traðk-
aður niður á fömum vegi. Og það var þessi
mynd, gagnstæð nægjusemi Arngríms
holdsveika, sem Jens B. Waage gerði oss
minnisstæða af Galdra-Lofti. Þar til naut
hann frábærs meðleiks Stefaníu Guð-
mundsdóttur í hlutverki Steinunnar, og
verður með fullum rétti tahð, að þessir
ágætu leikendur hafi þá náð hæzt á lista-
braut sinni.
*
Þegar litið er til liðinna leikara nýju
aldarinnar, bregður fyrir tveimur einkenni-
lega gáfuðum mönnum. Það eru þeir
Andrés Bjömsson og Ólafur Ottesen. Að
menntun og andlegu atgjörvi voru þeir
hreykinn og vafði utan af veiðinni. —
Blússan er óhrein.
— Það er hægt að þvo hana. En varstu
ekki hræddur við veðrið?
— Nei, ég var svo önnum kafinn, sagði
Pési.
Nú kom bóndinn: — Þvílík stærð, hann
er meira en krónu virði. Það er allt fullt
af álum í þmmuveðri. En hafðu nú körfu
með þér næst.
Það gerði Pési og hann veiddi svo marga
ála, að hann gat tvisvar sinnum borgað
rafmagnsreikninginn fyrir mömmu sína.
ólíkir, en leikhæfileikar þeirra voru ótví-
ræðir og með líkum hætti. En það, sem ef
til vill tengir þá fastast saman í endur-
minningunni eru hin svipuðu örlög þeirra
beggja — að verða úti á lífsins vegi.
Ólafur Ottesen lék hér í fyrsta skipti
1905, þá kornungur drengur, en síðar flutt-
ist hann til Vestmannaeyja, þar sem hann
lék mörg hlutverk og var lífið og sálin í
leiklistarviðleitni Vestmannaeyinga. Það
vildi svo til, að hann fluttist aftur til
Reykjavíkur rétt eftir fráfall Árna Eiríks-
sonar. Það leikár átti frú Stefanía Guð-
mundsdóttir 25 ára leikaraafmæli og hafði
kosið að leika hlutverk sitt, Mögdu í Heim-
ilinu eftir Sudermann. Árni Eiríksson
hafði leikið á móti henni Schwartze höfuðs-
mann í þessum leik, og var nú hinn ungi
Vestmannaeyingur fyrir valinu til að leika
þetta gamla hlutverk Árna. Þetta tiltæki
tókst svo vel, að „áhorfendur gátu ímynd-
að sér, að Árni væri þar sjálfur" þar sem
var Ólafur Ottesen. Hafði hann séð leik
Árna barn að aldri og leikið þetta hlutverk
í Vestmannaeyjum, og verður það að telj-
ast frábærlega vel gert af ungum manni,
að hlaupa í skarðið fyrir jafn góðan leik-
ara og Árni var.
Önnur helztu hlutverk, sem Ólafur Otte-
sen lék, voru Sherlock Holmes (í Vest-
mannaeyjum), Jón í Lénharði fógeta,
Scapin í Hrekkjabrögð Scapins, Björn í
Fjalla-Eyvindi og prófessor Turman í
Landafræði og ást, en auk þess mörg
minni háttar hlutverk.
Dauða hans bar að með snöggum hætti,
eftir aðeins þriggja ára starf á leiksviðinu
hér, en ef hans hefði notið við lengur, þá
hefði leiksvið vort verið einum minnisstæð-
um leikara ríkara.
Andrés Bjömsson var skagfirskur að
ætt og uppruna,. mjög vel menntaður og
gáfaður maður. Hann hafði leikið í skóla
um aldamót og með stúdentum í sýningu
þeirra á Alt-Heidelberg, til ágóða fyrir
myndastyttuna af Jónasi Hallgrímssyni,
sem stendur á túnblettinum við Amt-
mannsstíg. En með Leikfélaginu lék hann
fyrst 1911 og þá hlutverk Arnesar í Fjalla-
Eyvindi. Sjaldan eða aldrei hafa leikhæfi-
leikar komið jafngreinilega í ljós hjá ung-
um manni á leiksviði hér og í það skipti.
Auðninni í sálu útileguþjófsins Arnesar
var lýst með svo næmum skilningi og
miklum skarpleik, að menn gátu vænzt
mikiis af leikaranum. Síðar uppfyllti And-
rés þessar vonir manna til fullnustu með
leik sínum í hlutverkum eins og Assessor
Svale, Torfa í Klofa, Ráðsmanninum í
Galdra-Lofti og Pumpendahl gamla í
Tengdapabba, sem var síðasta hlutverkið,
sem hann lék, en hann varð úti í Hafnar-
f jarðarhrauni í marzmánuði 1916.
Þó Andrés Björnsson og Ólafur Otte-
sen séu fyrstir taldir, þá er margra ann-
ara leikenda að minnast á fyrstu tveimur
tugum nýju aldarinnar, þó ekki verði gert
að sinni.
í leikhstarstarfinu mæðir hiti og þungi
dagsins ekki einasta á þeim leikurum, sem
mikið ber á, heldur fullt eins mikið á öll-
um hinum, sem leysa af hendi vanþakk-
látari hlutverkin. Það er eins og í hernaði,
að ekki er komið undir herforingjunum,
heldur líka dugnaði óbreyttu liðsmann-
anna, ef sigur skal vinna. Á leiksviðinu hér
hefir það og verið svo, að hiti og þungi
dagsins hefir mætt á óbreyttum hðsmönn-
um og þeirra starf hefir verið mikið og
gott, þegar ahar aðstæður eru athugaðar
og ekki sízt, þegar þess er gætt, að iðu-
legast bera hinir minnimáttar leikarar
skarðari hlut frá borði en þeir, sem unnið
hafa hylli áhorfenda. Þess er að gæta, að
sá áhugi, sem komið hefir mikilhæfum
leikurum til að leggja fram krafta sína
fyrir lítil laun og stundum engin, sem því
nafni geta heitið, hefir einnig búið í brjóst-
um þeirra, er skipuðu hina breiðari fylk-
ingu. En starfsáhugi og‘þolgæði margra
þeirra er því mun aðdáunarverðari sem
þeir hafa uppskorið meira vanþakklæti í
launastað en hinir. Hér með er þó ekki
sagt, að f jöldi þeirra leikenda, sem hiti og
þungi dagsins mæddi einkanlega á, hafi
verið hæfileikalausir með öllu. Leiklistar-
hæfileikum er, eins og öllum listarhæfi-
leikum, ójafnt deilt milli iðkenda listar-
innar — sumum var gefið ríkulega, aðrir
hlutu minni skerf.
Það gerði nú máhð einfaldara, þegar
gert er upp á milli leikara, ef aðeins væri
að líta á augljósa hæfileika eða augljósan
hæfileikaskort. I einstökum tilfellum er
leyfilegt að gera sér ákveðnar hugmyndir
um vöntun hæfileika hjá ákveðnum leik-
urum. En þegar litið er yfir langan starfs-
feril á maður á hættunni, að standa aht
í einu andspænis þeirri staðreynd, að leik-
arinn hafi leyst af hendi hlutverk með
ágætum, svo að varla varð á betra kosið.
Að öllu þessu athuguðu verður ekki
farið út í mannjöfnuð milh þeirra, sem hiti
og þungi dagsins mæddi á. Þeir standá og
falla með þeim sýningum, sem þeir tóku
þátt í. En það er eftirtektarvert, að út-
koman verður þá bezt, heildarsvipurinn
skýrastur, leikmeðferðin minnisstæðust,
þegar íslenzku leikritin voru sýnd.
Með tilliti til þjóðlegra viðfangsefna var
arfurinn frá gömlu öldinni heldur fátæk-
legur, en á nýju öldinni bættist nokkuð úr
í þessu efni. Að minnsta kosti sköpuðu
leikrit Jóhanns Sigurjónssonar og önnur
íslenzk leikrit möguleika fyrir því, að
mikilhæfir leikendur eins og Jens B. Waage
og Stefanía Guðmundsdóttir fengu að
njóta sín til fullnustu.
En það er eins og gamla öldin segir í
Aldamótasjónleik Matthíasar:
Vandi’ er vel að enda,
valda nomir hins foma.
Vandi gömlu aldarinnar að enda, verð-
ur vandi nýju aldarinnar að halda áfram,
þvi nomir hins forna eru hinar sömu enn
sem fyrr.
L. S.