Heima er bezt - 01.06.1965, Blaðsíða 25

blær utan úr heimi. Eimreiðin færði eitthvað af hinni
miklu kóngsins Kaupinhöfn heim í íslenzkar sveitir.
Mér fannst ég þekkja þá borg í hverjum krók og kima
eftir að hafa lesið Hafnarlíf Jóns Aðils. Og þá varð
maður ekki síður kunnugur um lýðháskólana dönsku
eftir að hafa skyggnst þar um sali undir leiðsögn þeirra
Jóns Aðils og Jónasar Jónssonar frá Hriflu. Ég efast um,
að önnur lesning hafi vakið meiri löngun mína til skóla-
göngu, en þær greinar, þótt ég að vísu brygði síðar á
aðrar leiðir en í danska lýðháskóla. „En það þýðir ekki
að þylja nöfnin tóm“. í stuttu máli sagt færði Éimreiðin
þjóðinni menningu.
En ekkert rit verður til af sjálfu sér. Ófrávíkjanlega
tengt við Eimreiðina var nafn stofnanda hennar og
fóstra dr. Valtýs Guðmundssonar. Þegar ég komst á legg
og hafði bundið tryggðir við Eimreiðina var hina póli-
tísku stórsjói, er risu með Valtýskunni tekið mjög að
lægja. En samt var dr. Valtýr enn mjög umtalaður og
umdeildur. Og fjarri fór því, allt um vinsældir Eimreið-
arinnar, að það væru allt fögur orð, sem um hann féllu í
heimasveit minni, hinu örugga kjördæmi og æskusveit
Hannesar Hafstein. Ég held næstum, að ýmsum hafi þótt
það maklegt, þegar einn stórbóndi sveitarinnar, þétt-
fullur að vísu, jós úr sér illyrðum yfir dr. Valtý, er fund-
um þeirra bar saman af hendingu, að mig minnir við
vígslu Hörgárbrúarinnar. En ég fékk snemma hugboð
um að ekki myndu allar skammirnar, sem dundu á dr.
Valtý á rökum reistar. Maðurinn, sem gaf út Eimreið-
ina, hlaut að vera miklu merkari en andstæðingar hans
lýstu honum. En svo komu Alþingisrímurnar til sög-
unnar, en þar segir:
Glæsimenni Valtýr var
af virðum flestum bar hann.
Þótt um hann þytu örvarnar
aldrei smeikur var hann.
Minnistæðast úr Alþingisrímunum var mér þó ríman
um það, þegar Benedikt Sveinsson vitjaði Valtýs aftur-
genginn, og lýsti yfir fylgi sínu við Valtýskuna. Það
þótti mér eðliíeg niðurstaða, þegar ég kom síðar til vits
og ára. En mikið langaði mig til að sjá þenna umdeilda
mann, sem þrisvar á ári sendi okkur Eimreiðina sína
heim í fásinni íslenzkra sveita. Lítið óraði mig fyrir því
þá, að það mundi fyrir mér liggja að kynnast honum, og
sitja langtímum og rabba við hann í stofunni, þar sem
Eimreiðin hafði verið búin til íslandsferðar árum saman,
og þar sem postulínshundurinn úr Alþingisrímunum sat
í háu sæti og sperrti sitt gyllta trýni. Það var þá óendan-
lega langur vegur heiman úr Hörgárdal og suður að
Eyrarsundi. En ekki vissi ég þá, hversu miklu lengri og
örðugri vegurinn var, sem dr. Valtýr hafði fetað, frá
Heiðarseli í Gönguskörðum upp í prófessorsstól við
Hafnarháskóla.
En árin liðu, og einn góðan veðurdag stóð ég augliti
til auglitis við dr. Valtý á heimili hans, og naut hinnar
Dr. Valtýr Guðmunclsson.
ástúðlegu gestrisni hans og samræðna við hann mörgum
sinnum.
Varla mun nokkur íslendingur hafa verið ausinn auri
jafnákaft og dr. Valtýr var um árabil. Og enn er verið
að kasta slettum að kumli hans. Það sézt þar sem víða
annars staðar, að Hannes Hafstein hafði rétt fyrir sér,
„að lakasti gróðurinn ekki þar er, sem ormarnir helzt
vilja naga“. Vafalaust hefir dr. Valtý missýnst um ýmsa
hluti, og í hita baráttunnar hefir hann sennilega stund-
um látið orð falla eða beitt vopnum, sem ekki voru í
samræmi við hugsjónir hans, eða eins og honum hefði
bezt samað. En hver er sá maður, sem ekki getur skjátl-
ast? Hitt er það, sem víst er, að dr. Valtýr er einn af
merkustu mönnum sögu vorrar á síðari tímum. Pólitík
hans leysti þann rembihnút, sem íslenzk stjórnmál og
frelsisbarátta var komin í fyrir ófrjóan einstefnuakstur á
Alþingi árum saman.
Dr. Valtýr átti stærri drauma og bjartari hugsjón-
ir um viðreisn og framfarir lands og þjóðar andlega
og efnalega, en flestir samtíðarmenn hans. Og hann hafði
manndóm til að kveðja sér hljóðs um stefnu sína og
berjast fyrir henni, þótt svo færi að lokum, að aðrir
skæru upp, það sem hann hafði til sáð. í stjórnmálunum
ruddi hann brautina og benti á nýjar leiðir, með Eim-
reiðinni vann hann ómetanlegt menningarstarf um meira
en tvo tugi ára. Og það vita þeir bezt, sem dr. Valtý
Heima er bezt 221