Heima er bezt - 01.04.1975, Blaðsíða 11

inn. Því að hnífur heimspekideildar hefur blóðgað þessi
eyru að ævilokum, og ekki hafnar himnaríki mönnum
með doktorsgráður.
Þessum virðulegu athöfnum háskólans fylgja aðrar
sem minna fer fyrir og færri þekkja. Jafnframt því sem
heimspekideild veitir bréf upp á ágæti til eilífðarbrúks,
er mönnum sem fikta við rannsóknir á fornmenningu
íslendinga kurteislega varnað máls við háskólann. Slíkir
menn fá sitt bréf, af sama alvöruþunga og hátignarsvip:
því miður, þú ert í skakkri rétt, slíkir jarma ei í vorri
sauðahjörð. Hvaðan fá menn eiginlega þá hugmynd, að
óverðugir fái að tala við heimspekideild? Að tefla rök-
um gegn rökum? Að skýra viðhorf sín? Góðu fáráðar,
þér sem einungis hafið þá verðleika að leita svara við
þeim spurningum, sem vér gáfumst upp við fyrir ára-
tugum, slíkt er ekki virðingu háskólans samboðið. Mað-
ur dáist að öllum þessum sóma og allri þessari virð-
ingu, miklir hljóta verðleikar þeirra manna að vera, sem
hafa ekki einungis vald til að skreyta gamalmenni, held-
ur og til að koma í veg fyrir hugsun hinna yngri. Fræð-
in sýnast þeir kunna einir, þeir hafa bréf uppá það. Og
enginn á neitt nema hann hafi bréf uppá það, eins og
skáldið sagði.
Sú var tíðin, að háskóli var stofnaður hérlendis til að
rökræða fræðilegar gátur. Svo skilgreindi fyrsti rektor
háskólans, Björn M. Ólsen, hvert vera skyldi markmið
Háskóla íslands, í ræðu 17. júní 1911. Hann sagði m. a.:
„Markmið háskóla er fyrst og fremst þetta tvennt:
1. að leita sannleikans í hverri fræðigrein fyrir sig, — og
2. að leiðbeina þeim, sem eru í sannleiksleit, hvernig
þeir eigi að leita sannleikans í hverri grein fyrir sig.
Með öðrum orðum: háskólinn er vísindaleg rannsókn-
arstofnun og vísindaleg fræðslustofnun.“
Miklar hafa framfarirnar orðið, það má nú segja.
Þessir blessaðir aldamótamenn áttu sér enga virðingu,
engan sóma. Aðeins löngun til að koma hér upp stofn-
un sem leitaði sannleikans. Þeir gerðu svo lítið úr sér
að leiðbeina þeim sem voru í sannleiksleit. Já, barna-
skapurinn reið ekki við einteyming í þann tíð. Enda
voru stöður við heimspekideild eitt sinn veittar fyrir
sjálfstæða hugsun. En fylgispekt við hjörðina virðist nú
fegurstur eiginleiki hvers ásauðar.
Það er munur að eiga virðingu og einbeittan svip.
Slíkum ber fullur réttur til að svipta óæðri íslendinga
tjáningarfrelsi við háskólann. Slíkir eiginleikar nægja
einnig til sigurs yfir hugmyndum. Því að lítilræðið sem
þeir Björn M. Ólsen og félagar töldu mál málanna er
nú svo örsmátt á vog háskólans að atkvæðagreiðsla í
heimspekideild nægir til að afgreiða það. Sómi háskól-
ans dugir einn til að koma í veg fyrir framþróun. Hug-
myndir þarf ekki að afgreiða mcð hugmyndum, rök
ekki með rökum. Og undir engum kringumstæðum skal
óverðugur, sem leitar nýrra svara, fá að verja mál sitt.
Sigur heimspekideildar yfir hugsun, sem heldur að
hennar tími sé kominn, er einfaldur, en algjör. Sigurinn
felst í þögninni. Og, að sjálfsögu, banni við því, að
málið sé reifað við háskólann. Svo fór um sjóferð ís-
lendinga, sem trúðu á barnaskap Björns M. Ólsen.
Einhvern tíma munu niðjar vorir velta fyrir sér and-
legri reisn þessara tímamóta. Því að engin leið verður
til lengdar að fela það fyrir almenningi, að nýjar rann-
sóknarieiðir hafa nú opnazt á allar hliðar. Hversu mikið
ágæti þurfti til að þegja hugmyndir í hel í stað þess
að ræða þær? Hve stóran skammt af sóma þurfti til að
tjáningarfrelsi væri heft við háskólann? Eða hvað í
heimsins ósköpunum olli því, að enginn menntamaður
mótmælti því, að menn væru sviptir málfrelsi við há-
skólann — að enginn krafðist þess af háskólanum að
hann tefldi rökum gegn rökum í stað þess að beina
nefi upp í háloftin?
I sumar hitti ég einn þekktasta hagfræðing íslendinga,
vitran mann og vísindalega sinnaðan. Hann lánaði mér
grein, sem honum þótti athyglisverð. Greinin er eftir
Werner Heisenberg, eðlisfræðinginn fræga, sem fékk
Nóbelsverðlaumn 1932, forstöðumann Max Planck
Stofnunarinnar í Múnchen. Heisenberg verður hugsað
til stöðu vísinda á 500. ártíð Kópernikusar.
Heisenberg hefur mál sitt með því að segja, að menn
haldi yfirleitt, að nú á dögum fari fram vísindarann-
sóknir á þeim grundvelli sem Kópernikus og aðrir
frumherjar lögðu fyrir löngu. Vér séum þess fuilviss,
að þau vandamál sem verða á vegi vorum, þær aðferðir
sem vér notum og þær hugmyndir sem vér giímum við,
eigi sér rætur í vísindalegri hefð, sem erfzt hafi fram,
efizt og styrkzt í tímans rás. En við þetta hefur hann
ýmislegt að athuga.
Þar er fyrst til að taka, að ekki er unnt að skilgreina
neitt vísindastarf nema spurningarnar sem óskað er svars
við séu ákvarðaðar. En til að unnt sé að ákvarða spurn-
ingarnar þurfum vér á hugmyndum eða skilgreiningum
að halda sem ná yfir það svið sem rannsakað er. Þessar
skilgreiningar og hugmyndir eru vanalega teknar af
verki eldri manna — af eldra stigi rannsókna. Slíkt er
sjálfsagt, þar til komið er að gátum sem ekki leysast
með fyrri hugmyndafræði. Þegar menn rekast á skiln-
ingsmúrinn verður hann ekki brotinn nema með nýjum
aðferðum. Þegar svo er komið reynast hinar gömlu
hugmyndir ekki annað en samsafn af fordómum, sem
hindra framþróun í stað þess að örva hana.
Þessi orð eru rituð á síðu 46 í tímaritinu Dialogue nr.
1 1974. Þótt ekki væri meira sagt mun hver heiibrigður
maður sjá, að framþróun vísinda verður aldrei þjónað
með sviptingu tjáningarfrelsis. Hver ný hugmynd, hver
ný kenning, sem brýtur í bága við eldri hugmyndir,
eldri kenmngar, er í eðli sínu andstæð skoðunum ríkj-
andi meirihiuta. Það er einmitt vegna þess að hug-
myndin er ný, kenningin óvænt, að vísindum þokar
fram á við. Ný kenning þarf að berjast gegn fordómum
og úreltum skoðunum fjölda fræðimanna. Það er þetta
sem gerir tjánmgarfrelsið svo mikilvægt í vísindum.
Já, meir en mikilvægt: sú stofnun sem beitir afli sínu
til að koma í veg fyrir rökræður um óvænt viðhorf og
Heima er bezt 123