Heima er bezt - 01.04.1975, Síða 34

BÓKAHILLAN
Launráð og landsteður.
Rvík 1974. Almenna bókatélagið.
Bók þessi flytur úrval bréta, sem á sínum tíma fóru milli Bjöms
Jónssonar ritstjóra og dr. Valtýs Guðmundssonar, er þeir stóðu
saman í baráttu fyrir auknu frelsi og framförum þjóðarinnar. Jón
Þ. Þór hefir valið bréfin og búið þau til prentunar og skrifar
hann alllangan formála að þeim.
Vafasamt er, hvort deilur um landsmál hér á landi, hafi nokkru
sinni risið hærra né verið harðari en um aldamótin síðustu, eftir
að dr. Valtýr kom fram með miðlunartillögur sínar í sambands-
málinu við Dani árið 1895. En með tillögum hans var raunar
höggvið á þann kyrrstöðuhnút, sem verið hafði í þeim málum
allt frá setningu stjómarskrárinnar 1874. Meirihluti Alþingis sam-
þykkti æ ofan í æ breytingar á stjómarskránni, en konungur eða
Danastjórn synjaði. Það var líkast því að engum dytti i hug að
leita eftir samningum eða samkomulagi um hvað langt væri hægt
að komast, til þess að viðunandi lausn fengist, svo að unnt yrði
að snúa sér af alefli að innanlands umbótum. En á því sviði ríkti
kyrrstaða og mér liggur við að segja vonleysi. Dr. Valtýr fór inn á
nýja braut. Hann var bjartsýnn umbótamaður, sem var ljóst,
hversu skórinn kreppti alls staðar á sviði atvinnumála og opin-
berra framkvæmda. En honum var einnig ljóst, að til þess að
unnt yrði að gera þeim málum skil, varð að fá stundarfrið í
deilunni við Dani, og væru þeir einu sinni farnir að slaka á
klónni, mátti vænta að meira ynnist í næstu hríð, er landið væri
þá betur búið til aukinnar sjálfstjómar.
Hann hóf því á eigin spýtur að ræða við Danastjórn og náði
þá þegar athyglisverðum árangri. En um leið og þetta starf hans
varð kunnugt hófst andstaðan gegn tillögum hans, og hún varð
hatramlegri en nokkurn hefði getað grunað. Dr. Valtý yfirsást
um tvo hluti. í fyrsta lagi var honum naumast ljóst, hvílíka andúð
menn hefðu á því að reyna samningaleið við Dani. Slíkt þótti
mörgum ganga guðlasti lengra. í öðru lagi var það, sem raunar
varð ef til vill enn þyngra á metunum, en það var að hann, sem
upprunninn var úr alþýðustétt, en hafði brotist með fáheyrðum
dugnaði til mikils lærdóms- og embættisframa, skyldi leyfa sér
að ganga fram fyrir kóng og fyrirmenn Danmerkur og ræða við þá
málefni íslands, án þess að hafa að baki frændgarð og fjármagn,
og sniðganga með því embættisvaldið íslenska með landshöfðingj-
ann af Stephensætt í fararbroddi. Deilan varð því ekki aðeins um
afstöðuna til Dana, heldur var hún einnig deila við hið gamla
embættisvald landsins. Deilurnar fóru síharðnandi, en ár frá ári
jókst Valtýskunni fylgi, uns hún hlaut nauman meirihluta á
Alþingi 1900. En stjórnarskipti og stefnubreyting í Danmörku
ollu því, að Heimastjórnarflokknum tókst að lá lengra í samkomu-
laginu en dr. Valtý hafði auðnast. Heimastjórnarmenn með
Hannes Hafstein í broddi fylkingar unnu sigur. En aurkastið og
svívirðingarnar, sem á dr. Vatý dundu, áttu sér þá fá eða engin
fordæmi. Honum var brugðið um landráð af versta tagi og að
hann berðist einungis fyrir eiginhagsmunum, knúinn af metorða-
og valdagirni, og fyrir það ætlaði hann að fórna réttindum lands-
ins. Það tókst furðuvel að sýkja almenningsálitið með öllu því
eiturflóði. En hvern mundi það hneyksla nú, þótt flokksforingi
ætlaði sér ráðherradæmi, ef flokkur hans ynni sigur. En fátt var
það, sem gekk betur í eyru almennings þá. En sannleikur mála er
sá, að vandfundinn mun sá maður i samtíð hans, sem sá gleggra
eða vildi betur þjóð sinni en hann. Og þó að Hannes Hafstein
stýrði þjóðarskútunni af miklum glæsibrag, er vafasamt, hvort
ekki hefði verið eins vel stýrt og jafnfarsællega, ef dr. Valtýr hefði
haldið um stjórntaumana.
Bréf þau, sem hér birtast fóru meðal aðaforingjanna í flokki
dr. Valtýs, þ. e. hans sjálfs og Bjöms Jónssonar, sem með ísafold
sinni stóð í fylkingarbrjósti hér heima, en Valtýr hlaut stöðu
sinnar vegna að dveljast að mestu í Kaupmannahöfn. Bréfin
skýra ýmsa hluti sögunnar, en eru þó einhæf heimild. Ljóst er af
þeim, hvernig dr. Valtýr var heili flokksins, ákveðnastur í skoð-
unum, úrræðabestur og mestur skipuleggjandi. Eins og vænta
mátti af tveimur skapríkum mönnum eru þeir samherjarnir oft
furðu hvassyrtir um andstæðingana, en ekki þó meira en til var
stofnað. Formáli Jóns Þór er með ágætum. Hann sýnir megin-
drætti málanna, og þar segir hann að lokum, að hann telji „að
bréfin megi sýna það, að dr. Valtýr var ekki pólitískur framagosi
sem vildi selja réttindi lands og þjóðar fyrir eigin völd. Hann var
bjartsýnn framfaramaður, sem vildi vinna þjóð sinni og ættjörð
allt það gagn sem hann mátti“. Það er sannarlega kominn tími
til að óhlutdræg saga dr. Váltýs yrði skrifuð. Hún mundi sýna
og sanna það, að hann er einn af fremstu mönnunum í sögu
þjóðar vorrar. Þó að aðrir nytu árangursins af starfi hans, þá er
jafn óhagganlegt, að hann lagði grundvöllinn, sem síðar var byggt
á. Þessi bréf geta orðið upphafið á réttu mati á honum, og er þá
vel farið.
William Heinesen: Móðir sjöstjarna.
Rvik 1974. Helgafell.
Þessi saga hins góðkunna færeyska höfundar er samanfléttaður
raunveruleiki og æfintýri á hinn furðulegasta og fimlegasta hátt.
Drengurinn, sem að vísu er söguhetjan, þótt hann hverfi oft j
baksviðið lifir öðrum þræði í æfintýrinu, jafnframt því sem hann
tekur þroska sinn í heimi raunveruleikans. Bókin er aðlaðandi,
stíll höfundar glæsilegur og gamansamur, en stundum ber hin
ljóðræna málalenging söguefnið ofurliði. Þýðandi er Úlfur
Hjörvar.
Alfræði Menningarsjóðs: fslandssaga A-K.
Rvík 1974. Menningarsjóður og Þjóðvinafélagið.
Útgáfa Menningarsjóðs hefir látið Skáldatalið hvíla sig í bili, en
sendir nú fyrra eða fyrsta bindið af íslandssögu, sem Einar Laxness
hefir tekið saman. Það er vissulega meiri vandi að velja i slíka bók
en skáldatal, sem er tiltölulega skýrt afmarkað, en hér er allt hið
víðfeðma efni sögunnar frá upphafi til vorra daga. En vitanlega
þarf enginn að búast við samfelldri sögu í orðabókarformi. Ekki
treystist ég til að fullyrða, hversu höfundi hefir tekist að velja
orðin, en í fljótu bragði sýnist það vel gert, og þær greinar, sem ég
hefi valið á víð dreif af handahófi hafa mér sýnst vel úr garði
gerðar, stuttar og skýrar eins og vera ber. Nútímanum er yfirleitt
gerð góð skil og er slíkt kostur, því að oft verður manni tafsamt
að leita upplýsinga um hann, þar sem engin samfelld saga hefir
verið um hann skráð. í stuttu máli sagt, þetta virðist handhæg
uppsláttarbók, þeim sem kynnast vilja meginþáttum sögu vorrar.
Og til mikilla bóta er það fyrir þá, sem meira vilja vita, að hvar-
vetna er vísað til heimilda.
146 Heima er bezt