Heima er bezt - 01.05.1977, Blaðsíða 14

STEINDÓR STEINDÓRSSON FRÁ HLÖÐUM:
FYRRI HLUTI
Upphaf og fyrstu ár 1851—1861.
m fimm aldarfjóröungar eru liðnir síðan
prentverk og bókaútgáfa hófst á Akureyri.
Félag til að stofna prentsraiðju var stofnað
1851 og í ársbyrjun 1853 hófst prcntun bóka
og blaða. Síðan mun ekki hafa liðið nokkurt ár, svo að
ekki hafi verið prentað hér bókarkorn og blaðaútgáfa
hefir aldrei slitnað sundur allan þcnna tíma.
En norðlensk bókaútgáfa á sér að vísu miklu lengri
sögu, eða allt frá þeim tíma er Jón biskup Arason stofn-
aði prentverk snemma á 16. öld. I fullar tvær aldir var
öll bókaútgáfa á íslandi á Hólastað cða til þess, að
Norðurland var svift biskupsstól, skóla og prentverki
1801.
Hálf öld leið, svo að ekki var prentaður stafur á Norð-
urlandi. Bókaútgáfa í landinu var þá öll horfin suður að
Faxaflóa, í Leirárgörðum, Viðey og loks í Reykjavík
1844.
Þótt ekki væri hátt risið |iá á höfuðstað landsins, var
þar þó miklu mestur staður á landinu, og raunar nær sá
eini, sem einhver kaupstaðarmynd var á og þangað voru
æðstu embætti landsins og stofnanir að flytjast framan
af öldinni.
Það mátti því kallast ofrausn nokkrum Akurevringum
og Eyfirðingum að taka að efna til prentverks, bóka-
og blaðaútgáfu um miðja sl. öld. En þá var að vaxa
upp nokkurt þéttbýli á Akureyri, 1850 voru bæjarbúar
187, en fjölgaði allört, því að fimm árum seinna voru
þeir 253. Norðlendingar höfðu aldrei gleymt vegsemd
Hóla í Hjaltadal, og þegar vísir að kaupstað tók að
vaxa upp við Eyjafjörð, var eðlilcgt, að menn tækju
að hugsa sér þar nýjan höfuðstað Norðurlands. Og um
þessar sömu mundir er að vakna almennur áhugi á
stjórnmálum í Iandinu, fyrst mcð endurreisn Alþingis
og síðan með þeirri ólgu, sem reis upp við þjóðfundinn
1851. Blöð voru tekin að koma út syðra, fyrstur var
Þjóðólfur 1848. Mun Norðlendingum hafa þótt hart
undir því að búa, að geta ekki látið til sín heyra á opin-
berum vettvangi. En allt þetta mun hafa ýtt undir það,
að hafist var handa um prentsmiðjustofnun, tckið að
safna hlutafé, útvega nauðsynlcg leyfi og annað það,
sem til undirbúnings heyrði. Fyrsti undirbúningsfund-
urinn var haldinn 12. des. 1849, og hinn 25. janúar 1851
var hinn eiginlegi stofnfundur prentsmiðjunnar haldinn.
Ýmis ljón urðu á veginum, einkum útvegun forstöðu-
manns, tók það allt sinn tíma, svo að prentun hófst ekki
fyrr cn í ársbyrjun 1853. Fyrsta verkið, scm frá prent-
smiðjunni kom var fyrsta blað hálfsmánaðarritsins
Norðra í marsmánuði. En jafnframt var unnið að fvrstu
bókinni, sem sá dagsins ljós frá hinni nýju prentsmiðju.
Var það Sálma- og bænakver, að mestu eftir síra Jón
Jónsson í Möðrufelli, en kostnaðarmaður var Grímur
Laxdal. Með því hófst bókaútgáfa á Akureyri, og hefir
hún aldrei lagst niður síðan, þótt ekki væri hátt risið
stundum, einkum á síðustu tugum 19. aldarinnar.
Ég hef fjölyrt svo um prcntsmiðjustofnunina því að
prentsmiðja og bókaútgáfa hefir allt frá öndverðu verið
svo nátengt, og prentsmiðjurnar og forstöðumenn þeirra
hafa oftsinnis verið helstu eða jafnvel einu bókaútgef-
endurnir. En blöðin voru lengi helsta haldreipi prent-
smiðjanna, og er saga þeirra næsta samofin þeim.
Auk Norðra voru fjórar bækur gefnar út fyrsta starfs-
ár prentsmiðjunnar, áðurnefnt Sálmakver, Barnalær-
dómsbók, Tíðavísur eftir síra Þórarin Jónsson í Múla
og Smásögur handa unglingum, er það ein með fyrstu
unglingabókum íslenskum. Prentsmiðjan kostaði Barna-
lærdómsbókina og Smásögurnar.
Næstu árin var allmikil gróska í bókaútgáfunni. Telst
mér til að á árunum 1853—1861 hafi verið prentaðar á
Akureyri 79 bækur og bæklingar stærri en hálf örk, eða
um 10 bækur á ári, er það ekki svo lítið, því að bóka-
útgáfa var lítil í landinu um þær mundir. Nokkuð af
þessu voru að vísu opinberar skýrslur, markaskrár og
þess háttar. Minnst af þessu kostaði prentsmiðjan sjálf,
og skal getið helstu útgefendanna á þcssum árum.
Fyrstur var Grímur Laxdal (d. 1866) bókbindari og
veitingamaður. Kom hann allvíða við og var meðal
kunnari borgara Akureyrar á þessum árum. Bækur þær,
er hann gaf út voru allsundurleitar, Sálma- og bænakver,
rímur og kvæðasafn, sem hét Fróðlegt ljóðasafn, kom
það út í tveimur heftum og varð mjög vinsælt á sínum
tíma, og sjaldan það sjáist heilt nú orðið. Loks var sú
bókin, scm mest var umtöluð og frægust hefir orðið, en
það voru Felsenborgarsögurnar, furðuleg bók á vmsa
lund. Hún segir frá skipbrotsmönnum, sem björguðust
á eyðiey, settu þar upp cigið þjóðfélag og eignuðust
afkomendur. Sumum þótti sagan klámfcngin á köflum,
158 Heima er bezt