Nýjar kvöldvökur - 01.10.1942, Blaðsíða 36

178
BÓKMENNTIR
N. Kv
Þær eru ekki ýkja fjölskrúðugar bók-
menntir Íslendinga á 17. öld, enda þótt all-
mikið sé tekið að lifna yfir þeirn frá því
sem áður var. Einkum virðist þá eins og
raunar bæði fyrr og síðar, sem menn hafi
litla stund lagt á náttúrufræði og lands-
lýsingu. Að vísu höfðu þeir Guðbrandur
biskup og Arngrímur lærði unnið merki-
legt starf til þess að kynna landið erlendis,
en tæplega liafa rit þeirra haft mikil áhrif
innanlands. Þetta var heldur ekki svo und-
arlegt, þar sem náttúruvísindin voru þá enn
í bernsku, og erfitt að afla sér fræðslu í
þeirn efnum.
í Danmörku stóðu þó náttúruvísindi í
miklunr blóma um þær mundir, en þangað
sóttu íslendingar menntun sína, og væri
ekki undarlegt, þótt einhver álnif hefðu
þaðan borizt. En annars var guðfræði aðal
námsgrein þeirra, sem stunduðu nám við
Hafnarháskóla. Einn náttúrufræðing úr
stétt alþýðumanna átti ísland þó um þær
rnundir, þar sem Jón lærði var. En meðal
lærðra voru þeir harla fáir, sem fræðum
þessuin sinntu. Má Gísli biskúp teljast
hrein undantekning í því efni, og rit hans,
þau, sem hér verða gerð að umtalsefni ein-
stæð meðal þess, sem þá var ritað á íslandi,
þegar frá eru talin rit Jóns lærða, sem fyrr
getur. Hefir biskup sennilega erft áhuga á
fræðum þessu frá föður sínum, Oddi
biskupi Einarssyni, sem var lærisveinn hins
fræga stjörnufræðings Tycho Brahe.
Fyrra ritið íslenzk annálabrot, er sam-
tiningur úr annálum, bréfum og ýmsum
öðrum heimildum, sem nú munu flestar
týndar. Er þar nær eingöngu sagt frá ýms-
um náttúruviðburðum svo sem eldgosum,
landskjálftum o. fl. og fyrirburðum og
kynjasögum, en fátt er þar getið þeirra
venjulegu viðburða, sem annálar henna frá.
Margt er þarna merkilegt um náttúru lands-
ins, en hitt þó fleira, sem einkurn hefir gildi
fyrir þjóðsagnafræðinga, en annars eru nátt-
úrufræði og hjátrú mjög saman tvinnaðar
hjá þeirra tíma höfundum, þótt lærðari
væru í náttúrufræðum en Gísli biskup.
Síðara ritið, Undur íslands, er hins vegar
náttúrufræðileg lýsing landsins. Má telja
víst að þar sé safnað saman þeirn helztu
hugmyndum, sem sæmilega menntir íslend-
ingar gerðu sér þá um landsitt. Þess verður
samt greinilega vart, að biskup hefir fátt
eitt séð sjálfur, og stendur hann þar mjög að
baki Jóni lærða, sem á flakki sínu um land-
ið hafði séð mestan hluta þess og auk þess
skyggnst mjög eftir dýrum, grösum og stein-
um.
I fyrsta kafla ritsins, en alls er það 40
kaflar, er rætt urn hnattbreidd landsins. Er
höf. furðu fráfróður um hana, og er helzt
svo að sjá, sem hann hafi ekki þekkt mæl-
ingar Guðbrands biskups, sem þá fyrir all-
löngu hafði ákveðið hnattstöðu Hóla.
í næstu köflum segir svo frá hafísum og
loftsjónum ýmsurn. Hyggur höf. að Græn-
land nái til Noregsstranda, fyrir norðan Is-
land, og telur að þeirrar tíðar hætti senni-
legt, að rekaviður sá, sem með ísnum berst,
sé kominn annaðhvort frá Grænlandi eða
úr skógum, sem séu á mararbotni. Um norð-
urljós verður honum einnig skrafdrjúgt,
eins og títt var fyrr á öídum.
í 4. kafla ræðir um eldgos og jarðskjálfta,
og segir þar frá ýmsum eldfjöllum, og er
ekki unnt að vita nú, hver sum þeirra eru.
Þá ræðir í 5. kafla um logasýnir í hafi, er
þar um jarðelda en einnig þess getið, að
eldur kvikni í rekavið, er hann nýst saman
í ísnum. Var skoðun sú furðu lífseig, og að-
hyllist Eggert Ólafsson hana.
Þvínæst eru tveir kaflar um skrímsli í
sjó og vötnum, en skrímslatrú var þá og
lengi síðan mjög algeng, og þau talin jafn-
raunveruleg og dýr þau, er menn þekktu,
enda mörg þeirra aðeins sjaldgæf sjávardýr.
Þannig er skepna sú, sem lýst er og mynd
er af á bls. 73, greinilega geirnytarhængur.
Næstu kaflar, 8.-9., fjalla allir um dýrin.
Fyrst er þar skýrt frá hvölum, selum og há-