Stúdentablaðið - 01.02.2001, Blaðsíða 12

„Síðan sneri hann sér að yngstu dóttur- Katrín Jakobsdóttir
inni, sem honum þótti vænst um, og spurði: Höfundur er yngsta barn
„Elsku barn, hve mikið elskar þú mig?“ En
Fullkomnunarárátta
Þymirósar rekur
hana áfram til að
vilja kunna enn meir
og þess vegna
heimtar hún að fá að
læra að spinna.
jóðsögur og ævintýri eru munn-
menntir, þ.e. sögur sem geymst hafa í
munnlegri geymd mann fram af
manni. I’au eru því síbreytileg og eru oft: tal-
in endurspegla sálarlíf mannskepnunnar á
hverjum tíma. Á þau má líta sem nokkurs
konar sjálfshjálparbækur samféiags síns; með
því að hlusta á ævintýri er hægt að læra
margt um lífið og tilveruna, fá útrás fyrir
bældar hvatir og þvíumlíkt. Með þessa
kenningu í huga er ekki úr vegí að hugsa
hvað ævintýri og þjóðsögur segja okkur um
systkinaröðina og svo hvað sjálfshjálparbæk-
ur nútímans segja um hana.
Einbirni: Spenna bogann of hátt
Ef evrópsk ævintýri eru gaumgæfð er tvennt
áberandi varðandi systkinaröðina. Hetjur
ævintýranna eru annaðhvort yngstu börn
eða einbirni. Þekktustu einbirnin eru líklega
Mjallhvít og Þyrnirós. Reyndar mætti kalla
Öskubusku einbirni þar systur hennar eru í
raun stjúpsystur hennar. Þá er ekki tekið
fram hvort Öskubuska er yngri eða eldri en
þær og gæti þetta ruglað útreikningana
nokkuð. En hvernig eru einbirni? Sam-
kvæmt hinni þekktu bók dr. Kevins Lemans,
Systkinaröðin mótar manninn, eru einbirni
afskaplega áreiðanleg og samviskusöm en
ógæfa þeirra skapast af því að þau stefna yf-
irleitt hærra en þau komast og fýllast því
stórfenglegri vanmetakennd. Samkvæmt
Leman sagði dr. Alfred Adler að einbirni
ættu í vandræðum með sérhverja sjálfstæða
athöfn og yrðu fyrr eða síðar gagnslaus með
öllu. Leman telur
þetta fúlllangt gengið
en kallar einbirni sjálf-
ur „vængstýfða full-
komleikamenn“.
Og hvernig passa
nú stöllurnar Mjall-
hvít og Þyrnirós inn í
þetta? Mjallhvít gerist
svo falleg að hún
verður fallegri en nýja
konan hans pabba,
sem samkvæmt ævin-
týrinu var eigi að síður ákafiega falleg. Þar
með spennir hún bogann of hátt því nýja
drottningin tryllist af öfiind (samkvæmt
kenningum Lemans hefúr hún verið ein-
birni líka). Mynstrið endurtekur sig
nokkrum sinnum í sögunni en aldrei cr tek-
ið fram að Mjallhvít hafi verið neitt sérlega
ánægð nema þegar hún var að annast heim-
ilishaldið fyrir dvergana sjö en þá undi hún
sér „glöð og ánægð“, samkvæmt ævintýrinu.
Enda stefnir hún ekki of hátt þá (umönnun
dverga er kannski ekki sérlega vandasamt
verkefni) en getur þó ekki stillt sig um að
senda töfraspeglinum
boð um að hún sé samt
fallegust. Þarf að segja
meir?
Þyrnirós er annað
dæmigert einbirni.
Hún fær endalausar
vöggugjafir og er þar af
leiðandi ægilega falleg,
góð og hæfileikarík. En
fúllkomnunarárátta
hennar rekur hana
áfram til að vilja kunna
enn meir og þess vegna
heimtar hún að fá að
læra að spinna. Þegar
það mistekst fyllist hún
þvílíkri biturð að hún
sefúr í hundrað ár til að
hefna sín á sjálfri sér.
Kevin Leman veit
greinilega hvað hann
syngur. En ætli kenn-
ingar hans um yngstu börn smcllpassi á
sarna hátt?
Geðsveiflur yngstu barnanna
Um yngstu börn segir Kevin Lcman eftirfar-
andi: „Kæti og áhyggjuleysi liggja í eðli
yngstu barna og fyrir bragðið vcrða þau vin-
sæl og innundir hjá fólki, þrátt fyrir fíflalæt-
in (ncma það sé vegna þeirra).“ En auk þess
að vcra opinská, hlýleg og vinaleg eiga
yngstu börn það til að vera uppreisnargjörn,
óþolinmóð, skapstór, gagnrýnin og hvatvís.
Helsta ógæfa yngstu barnanna sem eru bæði
létdynd og aðlaðandi, eru geðsveiflurnar
sem þau sitja uppi með ævilangt samkvæmt
Leman; annan daginn eru þau eldhress en
hinn svartsýn og niðurdregin. Eins og
mörgum er kunnugt
eru vinsælustu sögu-
hetjur ævintýra oft
yngstu börn og er
nærtækast að nefna
Helgu í íslenska æv-
intýrinu um Ásu,
Signýju og Helgu.
Sama gildir um evr-
ópsk ævintýri þó að
þekktustu persón-
urnar séu einbirni.
Uppreisnargirni
yngstu barna sést berlega í ævintýrinu
Sefsláin en að sama skapi er sérstaða yngstu
dótturinnar undirstrikuð, föðurnum þykir
vænst um hana, enda er hún ábyggilega
skcmmtilegust, hlýlegust og opinskáust. I
sögunni er sagt frá aðalsmanni nokkrum
sem spyr dætur sínar hve mikið þær elski
hann. Þær tvær eldri smjaðra fyrir honum en
ekki sú yngsta:
Hér endurspeglast geðsveifl-
ur yngsta barnsins sem fríkar
út í skyndilegri geðvonsku og
sparkar boltanum allt of
langt.
„Þú færð engin epli, af því
að þú ert svo lítill." Og þá
upplifir Stubbur sterka geð-
sveiflu: „Það þótti honum
leiðinlegt."
hún vildi ekki smjaðra fyrir honum heldur
láta hann heyra sannleikann.“
í ungverska ævintýrinu Dýrin þakklátu er
söguhetjan yngsti sonur: „Yngsti sonurinn
hét Ferkó. Hann var fallegur ungur maður,
hafði blá augu, ljóst hár og bjarta húð. Eldri
bræðurnir tveir öf-
unduðu hann og
reyndu alltaf að
gabba hann.“ En
það fer illa fyrir eldri
bræðrunum tveimur.
I kringum Ferkó
safnast dýr sem finna
hvers konar hlýlegan
og vinalegan mann
liann hefur að
geyma. Á mcðal
þessara dýra er úlfa-
hjörð sem er ekki til í að láta vondu bræð-
urna sleppa, líldega að undirlagi Ferkós, sem
er að upplifa slærna geðsveiflu þennan dag-
inn ef marka má kenningar Lemans:
„Úlfarnir umkringdu kónginn og vondu
bræðurna tvo og samviskulausu hirðina, og
allir börmuðu sér og kveinuðu meðan úlf-
arnir hurfú inn í dimman skóginn með þá.
Og frá þeim degi hefúr hvorki heyrst til
þeirra né spurst.“
í skoska ævintýrinu Jakob kóngssonur er
það Jakob sjálfur, sem
einmitt er yngsti son-
urinn, sem kentur af
stað öllum vandræð-
unum. Systir hans týn-
ist við að Ieita að bolta
sem hann hefúr spark-
að allt of langt í burtu.
Hér endurspeglast
geðsveiflur yngsta
barnsins sem fríkar út í
skyndilegri geðvonsku
og sparkar boltanum
allt of langt. Að sama
skapi leysir Jakob mál-
ið með ráðkænsku og
lagni í mannlegum
samskiptum.
Stubbur: Djúpgerð
yngsta barnsins
En ekki þarf að leita til
ævintýra til að skynja
sérstöðu yngsta barnsins. Velflestir háskóla-
nernar ólust upp við bókaflokkinn
„Skemmtilegu smábarnabækurnar“. í þcim
flokki kom út saga þar sem segir frá Stubbi
en hann er bara fimm ára gamall. Hann á
tvo bræður, Óla og Pétur, sem eru átta ára.
Þeir fara illa með litla bróður sinn. Þegar
mamma þeirra geflir þeim epli segja Óli og
Pétur við Stubb: „Þú færð engin epli, af því
að þú ert svo lítil!.“ Og þá upplifir Stubbur
sterka geðsveiflu: „Það þótti honum leiðin-
legt.“ En að sjálfsögðu hefnist eldri bræðr-
unum fyrir mannvonsku sína; þeir fá í mag-
ann af öllurn eplunum og þurfa að drekka
andstyggilegt rneðal. Stubbur þarf ekki að fá
neitt meðal og lendir þá í annarri geðsveiflu:
„Og Stubbur varð fjarska glaður.“
Ófúllkomleiki eldri
bræðranna sést víðar,
t.d líkar hundum illa
við þá og þegar þeir fá
ný föt hlaupa þau í
þvotti (en þeim tekst
að sjálfsögðu að
óhreinka þau á fyrsta
degi)! Bræðurnir sjá
að sér að lokum enda
ættu þeir sem eldri
börn að hafa ábyrga
afstöðu til slíkra
deilumála, ef miðað er við kenningar dr.
Kevins Ixmans. Stubbur er kannski djúp-
gerð allra yngstu barna, sem þola má of-
sóknir en græðir að lokum — hann fékk ekki
í magann afofáti; hundurinn varð besti vin-
ur hans og að lokum hlotnuðust honum
tvenn ný föt af cldri bræðrunum. Með öðr-
um orðum verða þeir síðustu fyrstir og yngri
börn þessa heims þurfa því ekki að örvænta.
Stubbur í geðsveiflu
12 stúdentablaðið - febrúar ‘01