Stúdentablaðið - 01.01.2006, Blaðsíða 6

EK UTM LÉXISUU
EM LÍFSIIAWSTil?
FYRIR ALÞINGI LIGGUR UMDEILT FRUMVARP. FRUMVARP SEM BÚIÐ ER AÐ LIGGJA í LÁGINNI SÍÐAN í BYRJUN SÍÐASTA
ÁRS OG BÍÐUR ENN FÆRIS. ÞETTA UMDEILDA FRUMVARP SNÝST UM VATNALÖG. NÁNAR TILTEKIÐ EIGNARRÉTT Á VATNI.
' Í .
Gárungar úti í heimi hafa gjaman kallað
síðasta áratug áratug vatnsins - eða
réttara sagt: Áratug einkavæðingar
vatnsins. Stórar alþjóðlegar stofnanir
og samtök, svo sem Alþjóðabankinn,
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn og WTO
hafa verið meðal helstu talsmanna
einkavæðingar á sviði vatns og orku. Þessir
aðilar hafa um árabil stefnt markvisst að
einkavæðingu á þessum sviðum og unnið
náið með voldugum alþjóðafyrirtækjum
sem séð hafa gróðavon í vatnaviðskiptum.
Spumin eftir vatni er enda mikil og áætla
Sameinuðu þjóðimar að rúmlega milljarður
manna, þ.e. einn sjötti hluti mannkyns, sé
með takmarkaðan eða engan aðgang að
hreinu drykkjarvami. Ekki þarf að draga
dul á alvarieika málsins en vatn er það efni,
að súrefni undanskildu, sem mannskepnan
að vera á einhvers konar vöru? Og sem
slík, á þá aðgengi, vemdun, stjómun og
eignarréttur að lúta markaðsöflum? Er
vam grundvallarmannréttindi sérhvers
jarðarbúa eða verslunarvara tryggð
þeim er geta borgað fyrir forréttindin?
Með einkavæðingarþróun síðusm ára
hefur í auknum mæli verið litið á vatn
sem verslunarvöru, enda erfitt að finna
vömsvið þar sem eftirspum er meiri. Ekki
rikir þó alger sátt um ágæti þeirrar þróunar
og hafa mótmæli gegn einkavæðingunni
farið vaxandi meðal almennra borgara
og þjóðrikja. Sameinuðu þjóðimar
sarnþykkm nú nýverið (árið 2002) að
vatn væri grundvallarmannréttindi og sem
slíkt nauðsynleg forsenda allra annarra
réttinda. Samkvæmt þessari samþykkt skal
stefna að þvl að réttur allra einstaklinga
óánægju á heimsvísu hafa alþjóðlegar
stofnanir og samtök haldið áfram að tala
fyrir einkavæðingu á sviði vatns og orku.
Það sem meira er, það er orðin viðtekin
venja að skilyrða aðstoð, þátttöku og lán
frá alþjóðastofnunum við fyrirhugaða
einkavæðingu umsækjenda. Taka má
dæmi um lán Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
(IMF) frá árinu 2000, en af 40 lánum
sjóðsins var 12 umsækjendum sett skilyrði
um einkavæðingarferli. Innan landa þar
sem byggja þarf upp vatnsveitukerfi
em alþjóðlegar stofnanir óllklegar til
að samþykkja lán til uppbyggingar án
einkavæðingar vatnsgeirans. Þannig em
þróunarlöndin sett í valkreppu og hafa
í raun ekkert val. Þeim er þannig gert að
selja vatnsból sín í hendur alþjóðlegra
stórfyrirtækja sem em undir vemd
ÍSLEIISK TiTlllLéG
Núna em hér í gildi vatnalög frá árinu 1923,
en fyrir ári lagði Valgerður Svenisdóttir,
iðnaðar- og dómsmálaráðherra, fram
frumvarp til nýrra vatnalaga. Ráðherra taldi
gömlu lögin úrelt og mikilvægt að gera lögin
einfaldari og skýrari. Upp risu hatrammar
deilur, þrátt fyrir að ráðherra staðhæfði bæði
á þingi og á heimasíðu sinni að einungis væri
um formbreytingu að ræða. Um hvað snýst
svo fmmvarpið? Kjami málsins er sá að í
lögunum frá 1923 er stuðst við svokallaða
neikvæða nálgun laganna en samkvæmt
þeim er tilgreindur allur réttur landeigenda
hvað varðar vatn er streymir á jörðum þeirra.
I fmmvarpi Valgerðar ér hins vegar farin
önnur leið, eða svokölluð jákvæð nálgun.
Með þeirri nálgun em réttindi landeigenda
ekki tilgreind sérstaklega heldur em þeim
og mannkyninu fer fjölgandi og hitastig
hækkandi em líkumar á frekari vatnsskorti
I náinni framtíð taldar yfirgnæfandi. Vatn er
svokölluð föst stærð í gufuhvolfi jarðar og
því telja Sameinuðu þjóðimar vatnsskort
óhjákvæmilegt vandamál. Frá sjónarhomi
okkar fslendinga virðist næstum fráleitt
að hugsa um vatnsskort, enda streymir
ferskvatnið hindmnarlaust úr krönum
landsmanna. Fáum ef nokkrum dettur í hug
að spara vatnið þar sem slik gnægð er af því
í okkar nánasta umhverfi. Staðreyndin er þó
sú að við fslendingar lítum hreinlega ekki
á vatnslindir okkar í alþjóðlegu samhengi.
Mikil og vaxandi þörf gerir það að verkum
að mikilvægi aðgengis og yfirráða yfir
vatnslindum hefur aukist griðarlega. Háð
hafa verið strið til að vemda olíuhagsmuni
en margir spá þvi að næstu styijaldir
verði um tærari vökva, nefnilega vatnið.
fslendingar gætu því setið á gullnámu. En
hvers konar gullnámu?
TEISLINAKTAU E»A
IIAÍIIIKÉTTINKI?
f ljósi þessarar umræðu hlýtur sú spuming
að vakna hvemig líta skuli á og skilgreina
vatn í alþjóðlegu tilliti. Á skilgreiningin
þjóðanna er um grundvallarmál að ræða
og líkja þeir mikilvægi þess við aðgengi að
heilnæmu súrefni.
Einkavæðing byggist á þeirri hugmynda-
fræði að einkaaðilar geti sinnt starfi sinu
betur en opinberir aðilar og allir eiga
þannig að græða á einkavæðingunni.
Vonir einkavæðingarsinna stóðu til
þess að einkavæðing mundi virka sem
vítamínsprauta á sviði orku og vatns í þeim
löndum sem opinberi geirinn stóð sig ekki
sem skyldi eða innri uppbyggingu skorti.
Þær vonir hafa brugðist að mestu leyti,
enda sýna rannsóknir fræðimanna, svo
sem Davids Hall við Greenwich-háskólann
í London, að einkavæðing skili hvorki betri
þjónustu við íbúa né aukinni skilvirkni.
f þeim iöndum sem fetað hafa stigu
einkavæðingar eða notkunarsamninga á
vatni hefur verðið nær undantekningalaust
hækkað og oft umtalsvert b'kt og gerðist
í kjölfar viðtækra notkuriarsamninga í
Englandi. Lokað hefur verið á aðgengi
fátækra að ferskvatni og fjárfestingar látnar
drabbast niður líkt og reynsla ýmissa ríkja
Suður-Ameriku sýnir.
Þrátt fyrir þessar niðurstöður og vaxandi
þróunarlandanna sé hér fjarri góðu
gamni. íslensk stjórnvöld hafa sjálf
ákveðið að einkavæðast og þrátt fyrir að
sú þróun sé umdeild má færa fyrir þvi
sannfærandi rök að margvísleg fyrirtæki
og stofnanir séu betur komin I höndum
einstaklinga en stjórnvalda. Nefna má
t.d. íslensku bankanaí því samhengi, sem
hafa blómstrað eftir að ríkisvaldið sleppti
af þeim hendinni. Óliku er þó saman
að jafna, enda rikir virk samkeppni á
bankamarkaði. Þessi samkeppni á þó alls
ekki við um allar vörur eða þjónustu.
Um sumar þeirra gildir það sem kallað
er náttúruleg einokun og merkir í raun
að ekki er gróðavon fyrir fyrirtæki
í samkeppni á ákveðnu vörusviði.
Grunnlínukerfi Símans er gott dæmi um
slíkt, en erfitt er að sjá að fyrirtæki sjái
sér gróðavon í að grafa leiðslur undir
hvert hús á íslandi og hefja að því loknu
virka samkeppni. Einkafyrirtækið Síminn
hefur þannig í raun einokunarstöðu á
markaðnum. Vatn telst einnig til sviðs
náttúrulegrar einokunar en jafnóhagstætt
er að hefja samkeppni um vatnssölu til
íbúa með lagningu nýrra vatnslagna og
að byggja nýtt grunnlínukerfi.
einnig til þess að lögin næðu ekki til
grunnvatnsins, drykkjarlinda íslendinga,
heldur einungis „alls rennandi eða kyrrstæðs
vatns á yfirborði jarðar og neðanjarðar, í
föstu, fljótandi eða loftkenndu formi".
Um grunnvatnið og vatnsból landsmanna
vísaði ráðherra til laga frá 1998, laga um
eignarhald og nýtingu á auðlindum í jörðu,
en samkvæmt þeim lögum er landeiganda
heimilt að nýta grunnvatn á landareign
sinni með fengnu leyfi iðnaðarráðherra.
Reynsla annarra landa hefur þó sýnt að
gefin leyfi eru ekki auðtekin til baka, enda
landeigendur oft varðir af alþjóðasamningum
og undir dómsvaldi aílþjóðastofnana.
Segir ráðherra að eignarréttur vatns sé
þegar staðfestur með dómarafordæmum
og fyrmefndum lögum um eignarhald og
nýtingu á auðlindum í jörðu. Hún spyr hvort
taka eigi þennan eignarrétt af bændum og
landeigendum með þjóðnýtingu og hver
eigi þá að borga brúsann. Ráðherra virðist
þannig telja einkavæðingu vatns staðreynd
í íslenskum veruleika. Staðreyndin er þó
sú að talsverður hluti vatnslinda er í eigu
sveitarfélaga eða rikis og er þá nærtækast að
nefna Gvendarbrunna, vatnsból Reykjavíkur
í Heiðmörk. Þau vatnsból tilheyra Orkuveitu
Reykjavikur sem aftur er í eigu borgarinnar.
Velta má upp þeirri spumingu hvað verði um
vatnsbólin ef Orkuveitan verður einkavædd
í framtíðinni. Munu þau einfaldlega fylgja
með í kaupbæti líkt og Kjarvalsmáverkin
fylgdu sölu bankanna?
Mótmælaraddir heyrast þó viðar en meðal
stjómarandstöðunnar. Umhverfisstofnun
og Náttúrufræði-stofnun mótmæltu
meðal annarra frumvarpinu harðlega
og bentu á að frumvarpið gengi gegn
meginmarkmiðum ESB um vatn, en ESB
lýsi vatni sem sameiginlegri arfleifð en
ekki viðskiptalegri einingu. Stofnanimar
bentu einnig á að of mikil áhersla var lögð
á orkunýtingu vatns en ekki grunntilgang
þess sem undirstöðu lifs á jörðinni. Færa
má rök fyrir því að með frumvarpinu
hafi Framsóknarráðherrann einnig gengið
gegn alþjóðlegum viðmiðum Sameinuðu
þjóðanna og almannahagsmunum þar eð
réttur fólks til að sækja sér vatn er mjög
takmarkaður samkvæmt frumvarpinu.
Varpaði Umhverfisstofnun þannig upp
þeirri spurningu hvort fólk þurfi eftir
lagasamþykkt að greiða sérstaklega
fyrir að drekka úr læk eða brynna hesti.
Mótmælin halda áfram, enda er málinu
hvergi nærri lokið, og var frumvarpinu
einungis frestað siðastliðið vor. Nýverið
vom stofnuð samtök með það að markmiði
að færa rétt landsmanna inn í stjórnarskrá
landsins. Undir yfirskriftinni „Vatn fyrir
alla" hafa meðlimir ýmissa samtaka, svo
sem Mannréttindaskrifstofu íslands,
Náttúmvemdar, Félags Sameinuðu
þjóðanna á íslandi, UNIFEM, Landvemdar,
BSRB ogASÍ, skoraðástjómarskrámefndað
lögfesta þennan rétt. Áskomn samtakanna
liggur nú fyrir nefndarmönnum og er stóra
spurningin hvort íslensk stjómvöld kjósi
að fylgja fordæmi Sameinuðu þjóðanna
og skilgreina vatn sem réttindi eða halda
áfram að feta fótstigu einkavæðingar fram
í rauðan dauðann. ■
v Ltl j
m