Heilbrigðismál - 01.03.1992, Blaðsíða 20

Bjðm Rúriksson
málma í jarðvegi, minni vexti
skóga, auknum sjúkdómum
plantna og hraðari veðrun mann-
virkja. Skógar hafa orðið illa úti í
sumum löndum af völdum súrs
regns. Pannig veslaðist upp um
helmingur rauðgrenis í Vermont í
Bandaríkjunum á aðeins fimmtán
árum.
Lofttegundir og agnir andrúms-
loftsins hafa einnig enn önnur
áhrif áður en þær skolast burt úr
andrúmsloftinu með úrkomunni.
Pær verða á vegi sólgeislanna á
leið niður um lofthjúpinn, ákvarða
skyggni og gegnsæi hans, eða hve
mikið sólskin nær niður til jarðar.
Andrúmsloftið, eða lofthjúpur
jarðar, hefur sem sagt af náttúr-
unnar hendi sérstæða samsetningu
sem lífríkið, gróður og dýr, hefur
þróast við og raunar verið svo
samofin að segja má að hvort
tveggja hafi þróast í takt í milljónir
ára. Lofthjúpur og lífríki eru eins
og ein lífræn heild.
Veðurfarssveiflur og eldgos
Veðurfarssveiflur eru af ýmsu
tagi, ýmist litlar eða miklar,
skammvinnar eða langvarandi.
Breytingarnar eru mun fjölbreyti-
legri en talið var til skamms tíma.
Sömuleiðis hefur smám saman
komið í Ijós að orsakir sveiflnanna
eru margvíslegar. Jökulaldir hafa
staðið í hundruð þúsunda ára,
önnur skeið nokkur þúsund ár og
minni sveiflur í nokkra áratugi.
Lönd og höf hafa kólnað og hlýnað
á víxl. Orsakir hafa verið raktar til
hægfara breytinga djúpsjávar-
strauma, áhrifa gosefna í háloftum
sem dreifast um hvel jarðar við
eldgos, smábreytinga á fjarlægð
jarðar frá sólu, breytilegrar sólar-
orku og enn annarra náttúrufyrir-
bæra.
Kenningin um áhrif eldgosa á
veðurfar hefur ekki átt fylgi að
fagna alla tíð, en trú á hana hefur
aukist síðustu áratugi. Athuganir á
borkjörnum Grænlandsjökuls bera
vitni um skýrt samhengi öskulaga
og kuldakasta á fyrri öldum, en
auk þess hefur reynsla vísinda-
manna af meiri háttar eldgosum
sannfært þá um áhrifamátt gosefna
sem dreifast um heiðhvolf háloft-
anna. Einnig hafa tölvutilraunir
með reiknilíkön af veðurfarskerfi
jarðar gefið til kynna að gosefni
muni geta raskað geislunarjafn-
vægi í lofthjúpi.
Til gamans má geta þess, að það
var eldgos á Islandi, Skaftáreldar,
sem kom vísindamanni nokkrum
upphaflega á sporið um þessi
áhrif, en nær tvær aldir liðu þar til
frekari athuganir nægðu til al-
mennrar viðurkenningar á tilgát-
unni. Maðurinn var enginn annar
en Benjamín Franklín. Arið 1784
hélt hann því fram, að „þurr þoka"
sem huldi norðurhvel jarðar árin
1783-1784, komin frá íslensku eld-
fjalli, væri líklega völd að óvenju-
lega köldu tíðarfari á meginlandi
Evrópu um þær mundir. Að vísu
hélt Benjamín Franklín gosið vera í
Heklu, því fræga fjalli, en það ætti
ekki að draga úr aðdáun okkar á
skarpskyggni og ályktunardirfsku
þessa þúsundþjalasmiðs á sviði
vísinda og athafna.
Með nútímatækni er tækifæri til
að komast að nánara samhengi
milli eldgosa og veðurfarsbreyt-
inga. Fullkomnar mælingar á geisl-
Stór eldgos, meðal annars á ís-
landi, hafa áhrif á veðurfar um
allan heim. Myndin er frá fyrstu
klukkustund Heklugossins 1980,
sem var með minna móti, en fyrr á
öldum urðu mörg stór gos í
Heklu, t.d. árið 1104 og enn stærra
fyrir um 2900 árum.
20 HEILBRIGÐISMÁL 1/1992